Брхадараньяка упанишада

По ссылке Брхадараньяка Упанишада с комментриями Мадхавананды

अथ प्रथमोऽध्यायः atha prathamo'dhyāyaḥ
प्रथमं ब्राह्मणम् prathamaṃ brāhmaṇam
ॐ उषा वा अश्वस्य मेध्यस्य शिरः॥ सूर्यश्चक्षुर्वातः प्राणो व्यात्तमग्निर्वैश्वानरः संवत्सर आत्माऽश्वस्य मेध्यस्य॥ द्यौः पृष्ठमन्तरिक्षमुदरं पृथिवी पाजस्यं दिशः पार्श्वे अवान्तरदिशः पर्शव ऋतवोऽङ्गानि मासाश्चार्धमासाश्च पर्वाण्यहोरात्राणि प्रतिष्ठा नक्षत्राण्यस्थीनि नभो मासानि। ऊवध्य सिकताः सिन्धवो गुदा यकृच्च क्लोमानश्च पर्वता ओषधयश्च वनस्पतयश्च लोमान्योद्यन् पूर्वार्धो निम्लोचञ्जघनार्धो तद्विजृम्भते तद्विद्योतते यद्विधूनुते तत्स्तनयति यन्मेहति तद्वर्षति वागेवास्य वाक्॥ ||१|| oṃ uṣā vā aśvasya medhyasya śiraḥ॥ sūryaścakṣurvātaḥ prāṇo vyāttamagnirvaiśvānaraḥ saṃvatsara ātmā'śvasya medhyasya॥ dyauḥ pṛṣṭhamantarikṣamudaraṃ pṛthivī pājasyaṃ diśaḥ pārśve avāntaradiśaḥ parśava ṛtavo'ṅgāni māsāścārdhamāsāśca parvāṇyahorātrāṇi pratiṣṭhā nakṣatrāṇyasthīni nabho māsāni। ūvadhya sikatāḥ sindhavo gudā yakṛcca klomānaśca parvatā oṣadhayaśca vanaspatayaśca lomānyodyan pūrvārdho nimlocañjaghanārdho tadvijṛmbhate tadvidyotate yadvidhūnute tatstanayati yanmehati tadvarṣati vāgevāsya vāk॥ ||1||
अहर्वा अश्वं पुरस्तान्महिमाऽन्वजायत तस्य पूर्वे समुद्रे योनी रात्रिरेनं पश्चान्महिमान्वजायत तस्यापरे समुद्रे योनिरेतौ वा अश्वं महिमानावभितः सम्बभूवतुः। हयो भूत्वा देवानवहद्वाजी गन्धर्वानर्वाऽसुरानश्वो मनुष्यान्त् समुद्र एवास्य बन्धुः समुद्रो योनिः॥ ||२|| aharvā aśvaṃ purastānmahimā'nvajāyata tasya pūrve samudre yonī rātrirenaṃ paścānmahimānvajāyata tasyāpare samudre yoniretau vā aśvaṃ mahimānāvabhitaḥ sambabhūvatuḥ। hayo bhūtvā devānavahadvājī gandharvānarvā'surānaśvo manuṣyānt samudra evāsya bandhuḥ samudro yoniḥ॥ ||2||
द्वितीयं ब्राह्मणम् dvitīyaṃ brāhmaṇam
नैवेह किंचनाग्र आसीन्मृत्युनैवेदमावृतमासीत्। अशनाययाऽशनाया हि मृत्युस्तन्मनोऽकुरुतात्मन्वी स्यामिति। सोऽर्चन्नचरत्तस्यार्चत आपोऽजायन्तार्चते वै मे कमभूदिति। तदवार्क्यस्यार्कत्वं क ह वा अस्मै भवति य एवमेतदर्कस्यार्कत्वं वेद॥ ||१|| naiveha kiṃcanāgra āsīnmṛtyunaivedamāvṛtamāsīt। aśanāyayā'śanāyā hi mṛtyustanmano'kurutātmanvī syāmiti। so'rcannacarattasyārcata āpo'jāyantārcate vai me kamabhūditi। tadavārkyasyārkatvaṃ ka ha vā asmai bhavati ya evametadarkasyārkatvaṃ veda॥ ||1||
आपो वा अर्कस्तद्यदपा शर आसीत्तत्समहन्यत सा पृथिव्यभवत्तस्यामश्राम्यत्तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य तेजो रसो निरवर्तताग्निः॥ ||२|| āpo vā arkastadyadapā śara āsīttatsamahanyata sā pṛthivyabhavattasyāmaśrāmyattasya śrāntasya taptasya tejo raso niravartatāgniḥ॥ ||2||
स त्रेधात्मानं व्यकुरुतादित्यं तृतीयं वायुं तृतीय स एष प्राणस्त्रेधा विहितः। तस्य प्राची दिक्षिरोऽसौ चासौ चेर्मौ। अथास्य प्रतीची दिक्पुच्छमसौ चासौ च सक्थ्यौ दक्षिणा चोदीची च पार्श्वे द्यौः पृष्ठमन्तरिक्षमुदरमियमुरः स एषोऽप्सु प्रतिष्ठितो यत्र क्व चैति तदेव प्रतितिष्ठत्येवं विद्वान्॥ ||३|| sa tredhātmānaṃ vyakurutādityaṃ tṛtīyaṃ vāyuṃ tṛtīya sa eṣa prāṇastredhā vihitaḥ। tasya prācī dikṣiro'sau cāsau cermau। athāsya pratīcī dikpucchamasau cāsau ca sakthyau dakṣiṇā codīcī ca pārśve dyauḥ pṛṣṭhamantarikṣamudaramiyamuraḥ sa eṣo'psu pratiṣṭhito yatra kva caiti tadeva pratitiṣṭhatyevaṃ vidvān॥ ||3||
सोऽकामयतः द्वितीयो म आत्मा जायेतेति स मनसा वाचं मिथुन समभवदशनाया मृत्युस्तद्यद्रेत आसीत्स संवत्सरोऽभवत्। न ह पुरा ततः संवत्सर आस तमेतावन्तं कालमबिभः। यावान्त्संवत्सरातमेतावतः कालस्य परस्तादसृजत तं जातमभिव्याददात्स भाणकरोत्सैव वागभवत्॥ ||४|| so'kāmayataḥ dvitīyo ma ātmā jāyeteti sa manasā vācaṃ mithuna samabhavadaśanāyā mṛtyustadyadreta āsītsa saṃvatsaro'bhavat। na ha purā tataḥ saṃvatsara āsa tametāvantaṃ kālamabibhaḥ। yāvāntsaṃvatsarātametāvataḥ kālasya parastādasṛjata taṃ jātamabhivyādadātsa bhāṇakarotsaiva vāgabhavat॥ ||4||
स ऐक्षत यदि वा इममभिमस्ये कनीयोऽन्नं करिष्य इति। स तया वाचा तेनात्मनेद सर्वमसृजत यदिदं किंचर्चो यजूषि सामानि छन्दासि यज्ञान्प्रजाः पशून्। स यद्यदेवासृजत तत्तदत्तुमध्रियत। सर्वं वा अत्तीति तददितेरदितित्व सर्वस्येतसात्ता भवति सर्वमस्यान्नं भवति य एवमेतददितेरदितित्वं वेद॥ ||५|| sa aikṣata yadi vā imamabhimasye kanīyo'nnaṃ kariṣya iti। sa tayā vācā tenātmaneda sarvamasṛjata yadidaṃ kiṃcarco yajūṣi sāmāni chandāsi yajñānprajāḥ paśūn। sa yadyadevāsṛjata tattadattumadhriyata। sarvaṃ vā attīti tadaditeradititva sarvasyetasāttā bhavati sarvamasyānnaṃ bhavati ya evametadaditeradititvaṃ veda॥ ||5||
सोऽकामयतः भूयसा यज्ञेन भूयो यजेयेति। सोऽश्राम्यत्स तपोऽतप्यत तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य यशो वीर्यमुदक्रामत्। प्राणा वै यशो वीर्यं तत्प्राणेषूत्क्रान्तेषु शरीर श्वयितुमध्रियत तस्य शरीर एव मन आसीत्॥ ||६|| so'kāmayataḥ bhūyasā yajñena bhūyo yajeyeti। so'śrāmyatsa tapo'tapyata tasya śrāntasya taptasya yaśo vīryamudakrāmat। prāṇā vai yaśo vīryaṃ tatprāṇeṣūtkrānteṣu śarīra śvayitumadhriyata tasya śarīra eva mana āsīt॥ ||6||
सोऽकामयतः मेध्यं म इद स्यादात्मन्व्यनेन स्यामिति। ततोऽश्वः समभवद्यदश्वत्तन्मेध्यमभूदिति। तदेवाश्वमेधस्याश्वमेधत्वम्। एष ह वा अश्वमेधं वेद य एनमेवं वेद। तमनवरुध्येवामन्यत। त संवत्सरस्य परस्तादात्मन आलभत। पशून्देवताभ्यः प्रत्यौहत्। तस्मात्सर्वदेवत्यं प्रोक्षितं प्राजापत्यमालभन्त --एष ह वा अश्वमेधो य एष तपति तस्य संवत्सर आत्माऽयमग्निरर्कस्तस्येमे लोका आत्मानस्तावेतावर्काश्वमेधौ सो पुनरेकैव देवता भवति मृत्युरेवाप पुनर्मृत्युं जयति नैनं मृत्युराप्नोति मृत्युरस्यात्मा भवत्येतासां देवतानामेको भवति॥ ||७|| so'kāmayataḥ medhyaṃ ma ida syādātmanvyanena syāmiti। tato'śvaḥ samabhavadyadaśvattanmedhyamabhūditi। tadevāśvamedhasyāśvamedhatvam। eṣa ha vā aśvamedhaṃ veda ya enamevaṃ veda। tamanavarudhyevāmanyata। ta saṃvatsarasya parastādātmana ālabhata। paśūndevatābhyaḥ pratyauhat। tasmātsarvadevatyaṃ prokṣitaṃ prājāpatyamālabhanta --eṣa ha vā aśvamedho ya eṣa tapati tasya saṃvatsara ātmā'yamagnirarkastasyeme lokā ātmānastāvetāvarkāśvamedhau so punarekaiva devatā bhavati mṛtyurevāpa punarmṛtyuṃ jayati nainaṃ mṛtyurāpnoti mṛtyurasyātmā bhavatyetāsāṃ devatānāmeko bhavati॥ ||7||
तृतीयं ब्राह्मणम् tṛtīyaṃ brāhmaṇam
द्वया ह प्राजापत्या देवाश्चासुराश्च। ततः कानीयसा एव देवा ज्यायसा असुरास्त एषु लोकेष्वस्पर्धन्त। ते ह देवा ऊचुर्हन्तासुरान्यज्ञ उद्गीथेनात्ययामेति॥ ||१|| dvayā ha prājāpatyā devāścāsurāśca। tataḥ kānīyasā eva devā jyāyasā asurāsta eṣu lokeṣvaspardhanta। te ha devā ūcurhantāsurānyajña udgīthenātyayāmeti॥ ||1||
ते ह वाचमूचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्यो वागुदगायत्। यो वाचि भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत्कल्याणं वदति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यन्त्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं वदति स एव स पाप्मा॥ ||२|| te ha vācamūcustvaṃ na udgāyeti tatheti tebhyo vāgudagāyat। yo vāci bhogastaṃ devebhya āgāyadyatkalyāṇaṃ vadati tadātmane। te viduranena vai na udgātrā'tyeṣyantīti tamabhidrutya pāpmanā'vidhyantsa yaḥ sa pāpmā yadevedamapratirūpaṃ vadati sa eva sa pāpmā॥ ||2||
अथ ह प्राणमूचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्यः प्राण उदगायद्यः प्राणे भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत्कल्याणं जिघ्रति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यन्त्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं जिघ्रति स एव स पाप्मा॥ ||३|| atha ha prāṇamūcustvaṃ na udgāyeti tatheti tebhyaḥ prāṇa udagāyadyaḥ prāṇe bhogastaṃ devebhya āgāyadyatkalyāṇaṃ jighrati tadātmane। te viduranena vai na udgātrā'tyeṣyantīti tamabhidrutya pāpmanā'vidhyantsa yaḥ sa pāpmā yadevedamapratirūpaṃ jighrati sa eva sa pāpmā॥ ||3||
अथ ह चक्षुरूचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्यश्चक्षुरुदगायत्। यश्चक्षुषि भोगस्तं देवेभ्य् अ आगायद्यत्कल्याणं पश्यति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यन्त्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं पश्यति स एव स पाप्मा॥ ||४|| atha ha cakṣurūcustvaṃ na udgāyeti tatheti tebhyaścakṣurudagāyat। yaścakṣuṣi bhogastaṃ devebhy a āgāyadyatkalyāṇaṃ paśyati tadātmane। te viduranena vai na udgātrā'tyeṣyantīti tamabhidrutya pāpmanā'vidhyantsa yaḥ sa pāpmā yadevedamapratirūpaṃ paśyati sa eva sa pāpmā॥ ||4||
अथ ह श्रोत्रमूचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्यः श्रोत्रमुदगायद्यः श्रोत्रे भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत्कल्याण शृणोति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यन्त्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूप शृणोति स एव स पाप्मा॥ ||५|| atha ha śrotramūcustvaṃ na udgāyeti tatheti tebhyaḥ śrotramudagāyadyaḥ śrotre bhogastaṃ devebhya āgāyadyatkalyāṇa śṛṇoti tadātmane। te viduranena vai na udgātrā'tyeṣyantīti tamabhidrutya pāpmanā'vidhyantsa yaḥ sa pāpmā yadevedamapratirūpa śṛṇoti sa eva sa pāpmā॥ ||5||
अथ ह मन ऊचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्यो मन उदगायद्यो मनसि भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत्कल्याण सङ्कल्पयति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाविध्यन्त्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूप सङ्कल्पयति स एव स पाप्मैवमु खल्वेता देवताः पाप्मभिरुपासृजन्नेवमेनाः पाप्मनाऽविध्यन्॥ ||६|| atha ha mana ūcustvaṃ na udgāyeti tatheti tebhyo mana udagāyadyo manasi bhogastaṃ devebhya āgāyadyatkalyāṇa saṅkalpayati tadātmane। te viduranena vai na udgātrā'tyeṣyantīti tamabhidrutya pāpmanāvidhyantsa yaḥ sa pāpmā yadevedamapratirūpa saṅkalpayati sa eva sa pāpmaivamu khalvetā devatāḥ pāpmabhirupāsṛjannevamenāḥ pāpmanā'vidhyan॥ ||6||
अथ हेममासन्यं प्राणमूचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्य एष प्राण उदगायत्ते विदुरनेन वै न उद्गात्राऽत्येष्यन्तीति तदभिद्रुत्य पाप्मनाविव्यत्सन्त्स यथाऽश्मानमृत्वा लोष्टो विध्वसेतैव हैव विध्वसमाना विष्वञ्चो विनेशुस्ततो देवा अभवन्‌ परासुरा भवत्यात्मना परास्य द्विषन्भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद॥ ||७|| atha hemamāsanyaṃ prāṇamūcustvaṃ na udgāyeti tatheti tebhya eṣa prāṇa udagāyatte viduranena vai na udgātrā'tyeṣyantīti tadabhidrutya pāpmanāvivyatsantsa yathā'śmānamṛtvā loṣṭo vidhvasetaiva haiva vidhvasamānā viṣvañco vineśustato devā abhavan‌ parāsurā bhavatyātmanā parāsya dviṣanbhrātṛvyo bhavati ya evaṃ veda॥ ||7||
ते होचुः क्व नु सोऽभूद्यो न इत्थमसक्तेत्ययमास्येऽन्तरिति सोऽयास्य आङ्गिरसोऽङ्गाना हि रसः॥ ||८|| te hocuḥ kva nu so'bhūdyo na itthamasaktetyayamāsye'ntariti so'yāsya āṅgiraso'ṅgānā hi rasaḥ॥ ||8||
सा वा एषा देवता दूर्नाम दूर ह्यस्या मृत्युः दूर ह वा अस्मान्मृत्युर्भवति य एवं वेद॥ ||९|| sā vā eṣā devatā dūrnāma dūra hyasyā mṛtyuḥ dūra ha vā asmānmṛtyurbhavati ya evaṃ veda॥ ||9||
सा वा एषा देवतैतासां देवतानां पाप्मानं मृत्युमपहत्य यत्रासां दिशामन्तस्तद्गमयां चकार तदासां पाप्मनो विन्यदधात्तस्मान्न जनमियान्नान्तमियान्नेत्पाप्मानं मृत्युमन्ववायानीति॥ ||१०|| sā vā eṣā devataitāsāṃ devatānāṃ pāpmānaṃ mṛtyumapahatya yatrāsāṃ diśāmantastadgamayāṃ cakāra tadāsāṃ pāpmano vinyadadhāttasmānna janamiyānnāntamiyānnetpāpmānaṃ mṛtyumanvavāyānīti॥ ||10||
सा वा एषा देवतैतासां देवतानां पाप्मानं मृत्युमपहत्याथैना मृत्युमत्यवहत्॥ ||११|| sā vā eṣā devataitāsāṃ devatānāṃ pāpmānaṃ mṛtyumapahatyāthainā mṛtyumatyavahat॥ ||11||
स वै वाचमेव प्रथमामत्यवहत्सा यदा मृत्युमत्यमुच्यत सोऽग्निरभवत्सोऽयमग्निः परेण मृत्युमतिक्रान्तो दीप्यते॥ ||१२|| sa vai vācameva prathamāmatyavahatsā yadā mṛtyumatyamucyata so'gnirabhavatso'yamagniḥ pareṇa mṛtyumatikrānto dīpyate॥ ||12||
अथ प्राणमत्यवहत्स यदा मृत्युमत्यमुच्यत स वायुरभवत्सोऽयं वायुः परेण मृत्युमतिक्रान्तः पवते॥ ||१३|| atha prāṇamatyavahatsa yadā mṛtyumatyamucyata sa vāyurabhavatso'yaṃ vāyuḥ pareṇa mṛtyumatikrāntaḥ pavate॥ ||13||
अथ चक्षुरत्यवहत्तद्यदा मृत्युमत्यमुच्यत स आदित्योऽभवत्सोऽसावादित्यः परेण मृत्युमतिक्रान्तस्तपति॥ ||१४|| atha cakṣuratyavahattadyadā mṛtyumatyamucyata sa ādityo'bhavatso'sāvādityaḥ pareṇa mṛtyumatikrāntastapati॥ ||14||
अथ श्रोत्रमत्यवहत्तद्यदा मृत्युमत्यमुच्यत ता दिशोऽभवस्ता इमा दिशः परेण मृत्युमतिक्रान्ताः॥ ||१५|| atha śrotramatyavahattadyadā mṛtyumatyamucyata tā diśo'bhavastā imā diśaḥ pareṇa mṛtyumatikrāntāḥ॥ ||15||
अथ मनोऽत्यवहत्तद्यदा मृत्युमत्यमुच्यत स चन्द्रमा अभवत्सोऽसौ चन्द्रः परेण मृत्युमतिक्रान्तो भात्येव ह वा एनमेषा देवता मृत्युमतिवहति य एवं वेद॥ ||१६|| atha mano'tyavahattadyadā mṛtyumatyamucyata sa candramā abhavatso'sau candraḥ pareṇa mṛtyumatikrānto bhātyeva ha vā enameṣā devatā mṛtyumativahati ya evaṃ veda॥ ||16||
अथात्मनेऽन्नाद्यमागायद्यद्धि किञ्चान्नमद्यतेऽनेनैव तदद्यत इह प्रतितिष्ठति॥ ||१७|| athātmane'nnādyamāgāyadyaddhi kiñcānnamadyate'nenaiva tadadyata iha pratitiṣṭhati॥ ||17||
ते देवा अब्रुवन्नेतावद्वा इद सर्वं यदन्नं तदात्मन आगासीरनु नोऽस्मिन्नन्न आभजस्वेति ते वै माऽभिसंविशतेति तथेति त समन्तं परिण्यविशन्त। तस्माद्यदनेनान्नमत्ति तेनैतास्तृप्यन्तिव ह वा एन स्वा अभिसंविशन्ति भर्ता स्वाना श्रेष्ठः पुर एता भवत्यन्नादोऽधिपतिर्य एवं वेद य उ हैवंविद स्वेषु प्रतिप्रतिर्बुभूषति न हैवालं भार्येभ्यो भवत्यथ य एवैतमनुभवति यो वैतमनु भार्यान्बुभूर्षति स हैवालं भार्येभ्यो भवति॥ ||१८|| te devā abruvannetāvadvā ida sarvaṃ yadannaṃ tadātmana āgāsīranu no'sminnanna ābhajasveti te vai mā'bhisaṃviśateti tatheti ta samantaṃ pariṇyaviśanta। tasmādyadanenānnamatti tenaitāstṛpyantiva ha vā ena svā abhisaṃviśanti bhartā svānā śreṣṭhaḥ pura etā bhavatyannādo'dhipatirya evaṃ veda ya u haivaṃvida sveṣu pratipratirbubhūṣati na haivālaṃ bhāryebhyo bhavatyatha ya evaitamanubhavati yo vaitamanu bhāryānbubhūrṣati sa haivālaṃ bhāryebhyo bhavati॥ ||18||
सोऽयास्य आङ्गिरसोऽङ्गाना हि रसः प्राणो वा अङ्गाना रसः प्राणो हि वा अङ्गाना रसस्तस्माद्यस्मात्कस्माच्चाङ्गात्प्राण उत्क्रामति तदेव तच्छुष्यतिष हि वा अङ्गाना रसः॥ ||१९|| so'yāsya āṅgiraso'ṅgānā hi rasaḥ prāṇo vā aṅgānā rasaḥ prāṇo hi vā aṅgānā rasastasmādyasmātkasmāccāṅgātprāṇa utkrāmati tadeva tacchuṣyatiṣa hi vā aṅgānā rasaḥ॥ ||19||
एष उ एव बृहस्पतिर्वाग् वै बृहती तस्या एष पतिस्तस्मादु बृहस्पतिः॥ ||२०|| eṣa u eva bṛhaspatirvāg vai bṛhatī tasyā eṣa patistasmādu bṛhaspatiḥ॥ ||20||
एष उ एव ब्रह्मणस्पतिर्वाग् वै ब्रह्म तस्या एष पतिस्तस्मादु ब्रह्मणस्पतिः॥ ||२१|| eṣa u eva brahmaṇaspatirvāg vai brahma tasyā eṣa patistasmādu brahmaṇaspatiḥ॥ ||21||
एष उ एव साम वाग्वै सामैष सा चामश्चेति तत्साम्नः सामत्वं। यद्वेव समः प्लुषिणा समो मशकेन समो नागेन सम एभिस्त्रिभिर्लोकैः समोऽनेन सर्वेण तस्माद्वेव सामाश्नुते साम्नः सायुज्य सलोकतां य एवमेतत्साम वेद॥ ||२२|| eṣa u eva sāma vāgvai sāmaiṣa sā cāmaśceti tatsāmnaḥ sāmatvaṃ। yadveva samaḥ pluṣiṇā samo maśakena samo nāgena sama ebhistribhirlokaiḥ samo'nena sarveṇa tasmādveva sāmāśnute sāmnaḥ sāyujya salokatāṃ ya evametatsāma veda॥ ||22||
एष उ वा उद्गीथः प्राणो वा उत्प्राणेन हीद सर्वमुत्तब्धं वागेव गीथोच्च गीथा चेति स उद्गीथः॥ ||२३|| eṣa u vā udgīthaḥ prāṇo vā utprāṇena hīda sarvamuttabdhaṃ vāgeva gīthocca gīthā ceti sa udgīthaḥ॥ ||23||
तद्धापि ब्रह्मदत्तश्चैकितानेयो राजानं भक्षयन्नुवाचायं त्यस्य राजा मूर्धानं विपातयताद्यदितोऽयास्य आङ्गिरसोऽन्येनोदगायदिति वाचा च ह्येव स प्राणेन चोदगायदिति॥ ||२४|| taddhāpi brahmadattaścaikitāneyo rājānaṃ bhakṣayannuvācāyaṃ tyasya rājā mūrdhānaṃ vipātayatādyadito'yāsya āṅgiraso'nyenodagāyaditi vācā ca hyeva sa prāṇena codagāyaditi॥ ||24||
तस्य हैतस्य साम्नो यः स्वं वेद भवति हास्य स्वं तस्य वै स्वर एव स्वं तस्मादार्त्विज्यं करिष्यन्वाचि स्वरमिच्छेत तया वाचा स्वरसम्पन्नयार्त्विज्यं कुर्यात्तस्माद्यज्ञे स्वरवन्तं दिदृक्षन्त एवा। अथो यस्य स्वं भवति भवति हास्य स्वं य एवमेतत्साम्नः स्वं वेद॥ ||२५|| tasya haitasya sāmno yaḥ svaṃ veda bhavati hāsya svaṃ tasya vai svara eva svaṃ tasmādārtvijyaṃ kariṣyanvāci svaramiccheta tayā vācā svarasampannayārtvijyaṃ kuryāttasmādyajñe svaravantaṃ didṛkṣanta evā। atho yasya svaṃ bhavati bhavati hāsya svaṃ ya evametatsāmnaḥ svaṃ veda॥ ||25||
तस्य हैतस्य साम्नो यः सुवर्णं वेद भवति हास्य सुवर्णं तस्य वै स्वर एव सुवर्णं भवति हास्य सुवर्णं य एवमेतत्साम्नः सुवर्णं वेद॥ ||२६|| tasya haitasya sāmno yaḥ suvarṇaṃ veda bhavati hāsya suvarṇaṃ tasya vai svara eva suvarṇaṃ bhavati hāsya suvarṇaṃ ya evametatsāmnaḥ suvarṇaṃ veda॥ ||26||
तस्य हैतस्य साम्नो यः प्रतिष्ठां वेद प्रति ह तिष्ठति तस्य वै वागेव प्रतिष्ठा वाचि हि खल्वेष एतत्प्राणः प्रतिष्ठितो गीयतेऽन्न इत्यु हैक आहुः॥ ||२७|| tasya haitasya sāmno yaḥ pratiṣṭhāṃ veda prati ha tiṣṭhati tasya vai vāgeva pratiṣṭhā vāci hi khalveṣa etatprāṇaḥ pratiṣṭhito gīyate'nna ityu haika āhuḥ॥ ||27||
अथातः पवमानानामेवाभ्यारोहः स वै खलु प्रस्तोता साम प्रस्तौति स यत्र प्रस्तुयात्तदेतानि जपेत्। असतो मा सद्गमय तमसो मा ज्योतिर्गमय मृत्योर्माऽमृतं गमयेति स यदाहासतो मा सद्गमयेति मृत्युर्वा असत्सदमृतम् मृत्योर्माऽमृतं गमयामृतं मा कुर्वित्येवैतदाह तमसो मा ज्योतिर्गमयेति मृत्युर्वै तमो ज्योतिरमृतं मृत्योर्माऽमृतं गमयामृतं मां कुर्वित्येवैतदाह मृत्योर्माऽमृतं गमयेति नात्र तिरोहितमिवास्ति। अथ यानीतराणि स्तोत्राणि तेष्वात्मनेऽन्नाद्यमागायेत्तस्मादु तेषु वरं वृणीत यं कामं कामयेत त स एष एवंविदुद्गातात्मने वा यजमानाय वा यं कामं कामयते तमागायति तद्धैतल्लोकजिदेव न हैवालोक्यताया आशास्ति य एवमेतत्साम वेद॥ ||२८|| athātaḥ pavamānānāmevābhyārohaḥ sa vai khalu prastotā sāma prastauti sa yatra prastuyāttadetāni japet। asato mā sadgamaya tamaso mā jyotirgamaya mṛtyormā'mṛtaṃ gamayeti sa yadāhāsato mā sadgamayeti mṛtyurvā asatsadamṛtam mṛtyormā'mṛtaṃ gamayāmṛtaṃ mā kurvityevaitadāha tamaso mā jyotirgamayeti mṛtyurvai tamo jyotiramṛtaṃ mṛtyormā'mṛtaṃ gamayāmṛtaṃ māṃ kurvityevaitadāha mṛtyormā'mṛtaṃ gamayeti nātra tirohitamivāsti। atha yānītarāṇi stotrāṇi teṣvātmane'nnādyamāgāyettasmādu teṣu varaṃ vṛṇīta yaṃ kāmaṃ kāmayeta ta sa eṣa evaṃvidudgātātmane vā yajamānāya vā yaṃ kāmaṃ kāmayate tamāgāyati taddhaitallokajideva na haivālokyatāyā āśāsti ya evametatsāma veda॥ ||28||
चतुर्थं ब्राह्मणम् caturthaṃ brāhmaṇam
आत्मैवेदमग्र आसीत्पुरुषविधः सोऽनुवीक्ष्य नान्यदात्मनोऽपश्यत् सोऽहमस्मीत्यग्रे व्याहरत्ततोऽहंनामाभवत्तस्मादप्येतर्ह्यामन्त्रितोऽहमयमित्येवाग्र उक्त्वाथान्यन्नाम प्रब्रूते यदस्य भवति स यत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान्पाप्मन औषत्तस्मात्पुरुष ओषति ह वै स तं योऽस्मात्पूर्वो बुभूषति य एवं वेद॥ ||१|| ātmaivedamagra āsītpuruṣavidhaḥ so'nuvīkṣya nānyadātmano'paśyat so'hamasmītyagre vyāharattato'haṃnāmābhavattasmādapyetarhyāmantrito'hamayamityevāgra uktvāthānyannāma prabrūte yadasya bhavati sa yatpūrvo'smātsarvasmātsarvānpāpmana auṣattasmātpuruṣa oṣati ha vai sa taṃ yo'smātpūrvo bubhūṣati ya evaṃ veda॥ ||1||
सोऽबिभेत्तस्मादेकाकी बिभेति स हायमीक्षांचक्रेः यन्मदन्यन्नास्ति कस्मान्नु बिभेमीति तत एवास्य भयं वीयाय कस्माद्ध्यभेष्यद्द्वितीयाद्वै भयं भवति॥ ||२|| so'bibhettasmādekākī bibheti sa hāyamīkṣāṃcakreḥ yanmadanyannāsti kasmānnu bibhemīti tata evāsya bhayaṃ vīyāya kasmāddhyabheṣyaddvitīyādvai bhayaṃ bhavati॥ ||2||
स वै नैव रेमे तस्मादेकाकी न रमते स द्वितीयमैच्छत्। स हैतावानास यथा स्त्रीपुमासौ सम्परिष्वक्तौ। स इममेवात्मानं द्वेधाऽपातयत्ततः पतिश्च पत्नी चाभवतां तस्मादिदमर्धबृगलमिव स्व इति ह स्माह याज्ञवल्क्यस्तस्मादयमाकाशः स्त्रिया पूर्यत एव ता समभवत्ततो मनुष्या अजायन्त॥ ||३|| sa vai naiva reme tasmādekākī na ramate sa dvitīyamaicchat। sa haitāvānāsa yathā strīpumāsau sampariṣvaktau। sa imamevātmānaṃ dvedhā'pātayattataḥ patiśca patnī cābhavatāṃ tasmādidamardhabṛgalamiva sva iti ha smāha yājñavalkyastasmādayamākāśaḥ striyā pūryata eva tā samabhavattato manuṣyā ajāyanta॥ ||3||
सा हेयमीक्षांचक्रे कथं नु माऽऽत्मन एव जनयित्वा सम्भवति हन्त तिरोऽसानीति सा गौरभवदृषभ इतरस्ता समेवाभवत्ततो गावोऽजायन्त वडवेतराऽभवदश्ववृष इतरो गर्दभीतरा गर्दभ इतरस्ता समेवाभवत्तत एकशफमजायताऽजेतराभवद्बस्त इतरोऽविरितरा मेष इतरस्ता समेवाभवत्ततोऽजावयोऽजायन्तैवमेव यदिदं किंच मिथुनमा पिपीलिकाभ्यस्तत्सर्वमसृजत॥ ||४|| sā heyamīkṣāṃcakre kathaṃ nu mā''tmana eva janayitvā sambhavati hanta tiro'sānīti sā gaurabhavadṛṣabha itarastā samevābhavattato gāvo'jāyanta vaḍavetarā'bhavadaśvavṛṣa itaro gardabhītarā gardabha itarastā samevābhavattata ekaśaphamajāyatā'jetarābhavadbasta itaro'viritarā meṣa itarastā samevābhavattato'jāvayo'jāyantaivameva yadidaṃ kiṃca mithunamā pipīlikābhyastatsarvamasṛjata॥ ||4||
सोऽवेदहं वाव सृष्टिरस्म्यह हीद सर्वमसृक्षीति ततः सृष्टिरभवत्सृष्ट्या हास्यैतस्यां भवति य एवं वेद॥ ||५|| so'vedahaṃ vāva sṛṣṭirasmyaha hīda sarvamasṛkṣīti tataḥ sṛṣṭirabhavatsṛṣṭyā hāsyaitasyāṃ bhavati ya evaṃ veda॥ ||5||
अथेत्यभ्यमन्थत्स मुखाच्च योनेर्हस्ताभ्यां चाग्निमसृजत तस्मादेतदुभयमलोमकमन्तरतोऽलोमका हि योनिरन्तरतः। तद्यदिदमाहुरमुं यजामुं यजेत्येकैकं देवमेतस्यैव सा विसृष्टिरेष उ ह्येव सर्वे देवाःऽथ यत्किंचेदमार्द्रं तद्रेतसोऽसृजत तदु सोम एतावद्वा इद सर्वमन्नं चैवान्नादश्च सोम एवान्नमग्निरन्नादः सैषा ब्रह्मणोऽतिसृष्टिर्यच्छ्रेयसो देवानसृजताथ यन्मर्त्यः सन्नमृतानसृजत तस्मादतिसृष्टिरतिसृष्ट्या हास्यैतस्यां भवति य एवं वेद॥ ||६|| athetyabhyamanthatsa mukhācca yonerhastābhyāṃ cāgnimasṛjata tasmādetadubhayamalomakamantarato'lomakā hi yonirantarataḥ। tadyadidamāhuramuṃ yajāmuṃ yajetyekaikaṃ devametasyaiva sā visṛṣṭireṣa u hyeva sarve devāḥ'tha yatkiṃcedamārdraṃ tadretaso'sṛjata tadu soma etāvadvā ida sarvamannaṃ caivānnādaśca soma evānnamagnirannādaḥ saiṣā brahmaṇo'tisṛṣṭiryacchreyaso devānasṛjatātha yanmartyaḥ sannamṛtānasṛjata tasmādatisṛṣṭiratisṛṣṭyā hāsyaitasyāṃ bhavati ya evaṃ veda॥ ||6||
तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियतासौ नामायमिदरूप इति तदिदमप्येतर्हि नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियतेऽसौ नामायमिदरूप इति स एष इह प्रविष्टः। आनखाग्रेभ्यो यथा क्षुरः क्षुरधानेऽवहितः स्याद्विश्वम्भरो वा विश्वम्भरकुलाये तं न पश्यन्ति। अकृत्स्नो हि स प्राणन्नेव प्राणो नाम भवति। वदन् वाक् पश्यश्चक्षुः शृण्वन् श्रोत्रं मन्वानो मनस्तान्यस्यैतानि कर्मनामान्येव। स योऽत एकैकमुपास्ते न स वेदाकृत्स्नो ह्येषोऽत एकैकेन भवतात्मेत्येवोपासीतात्र ह्येते सर्व एकं भवन्ति। तदेतत्पदनीयमस्य सर्वस्य यदयमात्माऽनेन ह्येतत्सर्वं वेद। यथा ह वै पदेनानुविन्देदेवं कीर्ति श्लोकं विन्दते य एवं वेद॥ ||७|| taddhedaṃ tarhyavyākṛtamāsīttannāmarūpābhyāmeva vyākriyatāsau nāmāyamidarūpa iti tadidamapyetarhi nāmarūpābhyāmeva vyākriyate'sau nāmāyamidarūpa iti sa eṣa iha praviṣṭaḥ। ānakhāgrebhyo yathā kṣuraḥ kṣuradhāne'vahitaḥ syādviśvambharo vā viśvambharakulāye taṃ na paśyanti। akṛtsno hi sa prāṇanneva prāṇo nāma bhavati। vadan vāk paśyaścakṣuḥ śṛṇvan śrotraṃ manvāno manastānyasyaitāni karmanāmānyeva। sa yo'ta ekaikamupāste na sa vedākṛtsno hyeṣo'ta ekaikena bhavatātmetyevopāsītātra hyete sarva ekaṃ bhavanti। tadetatpadanīyamasya sarvasya yadayamātmā'nena hyetatsarvaṃ veda। yathā ha vai padenānuvindedevaṃ kīrti ślokaṃ vindate ya evaṃ veda॥ ||7||
तदेतत्प्रेयः पुत्रात्‌ प्रेयो वित्तात्प्रेयोऽन्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतरं यदयमात्मा। स योऽन्यमात्मनः प्रियं ब्रुवाणं ब्रूयात् प्रिय रोत्स्यतीतीश्वरो ह तथैव स्यादात्मानमेव प्रियमुपासीत स य आत्मानमेव प्रियमुपास्ते न हास्य प्रियं प्रमायुकं भवति॥ ||८|| tadetatpreyaḥ putrāt‌ preyo vittātpreyo'nyasmātsarvasmādantarataraṃ yadayamātmā। sa yo'nyamātmanaḥ priyaṃ bruvāṇaṃ brūyāt priya rotsyatītīśvaro ha tathaiva syādātmānameva priyamupāsīta sa ya ātmānameva priyamupāste na hāsya priyaṃ pramāyukaṃ bhavati॥ ||8||
तदाहुर्यद्ब्रह्मविद्यया सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते किमु तद्ब्रह्माऽवेद्यस्मात्तत्सर्वमभवदिति॥ ||९|| tadāhuryadbrahmavidyayā sarvaṃ bhaviṣyanto manuṣyā manyante kimu tadbrahmā'vedyasmāttatsarvamabhavaditi॥ ||9||
ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्तदात्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्मीति। तस्मात्तत्सर्वमभवत् तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवत्तथर्षीनां तथा मनुष्याणां तद्धैतत्पश्यन्नृषिर्वामदेवः प्रतिपेदेऽहं मनुरभव सूर्यश्चेति। तदिदमप्येतर्हि य एवं वेदाऽहं ब्रह्मास्मीति स इद सर्वं भवति तस्य ह न देवाश्चनाभूत्या ईशत। आत्मा ह्येषा स भवति अथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद यथा पशुरेव स देवानां यथा ह वै बहवः पशवो मनुष्यं भुञ्ज्युरेवमेकैकः पुरुषो देवान् भुनक्त्येकस्मिन्नेव पशावादीयमानेऽप्रियं भवति किमु बहुषु तस्मादेषां तन्न प्रियं यदेतन्मनुष्या विद्युः॥ ||१०|| brahma vā idamagra āsīttadātmānamevāvedahaṃ brahmāsmīti। tasmāttatsarvamabhavat tadyo yo devānāṃ pratyabudhyata sa eva tadabhavattatharṣīnāṃ tathā manuṣyāṇāṃ taddhaitatpaśyannṛṣirvāmadevaḥ pratipede'haṃ manurabhava sūryaśceti। tadidamapyetarhi ya evaṃ vedā'haṃ brahmāsmīti sa ida sarvaṃ bhavati tasya ha na devāścanābhūtyā īśata। ātmā hyeṣā sa bhavati atha yo'nyāṃ devatāmupāste'nyo'sāvanyo'hamasmīti na sa veda yathā paśureva sa devānāṃ yathā ha vai bahavaḥ paśavo manuṣyaṃ bhuñjyurevamekaikaḥ puruṣo devān bhunaktyekasminneva paśāvādīyamāne'priyaṃ bhavati kimu bahuṣu tasmādeṣāṃ tanna priyaṃ yadetanmanuṣyā vidyuḥ॥ ||10||
ब्रह्म वा इदमग्र आसीदेकमेव तदेक सन्न व्यभवत्। तच्छ्रेयो रूपमत्यसृजत क्षत्रं यान्येतानि देवत्रा क्षत्राणीन्द्रो वरुणः सोमो रुद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरीशान इति। तस्मात् क्षत्रात्परं नास्ति तस्माद्ब्राह्मणः क्षत्रियमधस्तादुपास्ते राजसूये क्षत्र एव तद्यशो दधाति सैषा क्षत्रस्य योनिर्यद्ब्रह्म। तस्माद्यद्यपि राजा परमतां गच्छति ब्रह्मैवान्तत उपनिश्रयति स्वां योनिं य उ एन हिनस्ति स्वा स योनिमृच्छति स पापीयान्भवति यथा श्रेयास हिसित्वा॥ ||११|| brahma vā idamagra āsīdekameva tadeka sanna vyabhavat। tacchreyo rūpamatyasṛjata kṣatraṃ yānyetāni devatrā kṣatrāṇīndro varuṇaḥ somo rudraḥ parjanyo yamo mṛtyurīśāna iti। tasmāt kṣatrātparaṃ nāsti tasmādbrāhmaṇaḥ kṣatriyamadhastādupāste rājasūye kṣatra eva tadyaśo dadhāti saiṣā kṣatrasya yoniryadbrahma। tasmādyadyapi rājā paramatāṃ gacchati brahmaivāntata upaniśrayati svāṃ yoniṃ ya u ena hinasti svā sa yonimṛcchati sa pāpīyānbhavati yathā śreyāsa hisitvā॥ ||11||
स नैव व्यभवत् स विशमसृजत यान्येतानि देवजातानि गणश आख्यायन्ते वसवो रुद्रा आदित्या विश्वे देवा मरुत इति॥ ||१२|| sa naiva vyabhavat sa viśamasṛjata yānyetāni devajātāni gaṇaśa ākhyāyante vasavo rudrā ādityā viśve devā maruta iti॥ ||12||
स नैव व्यभवत् स शौद्रं वर्णमसृजत पूषणमियं वै पूषेय हीद सर्वं पुष्यति यदिदं किंच॥ ||१३|| sa naiva vyabhavat sa śaudraṃ varṇamasṛjata pūṣaṇamiyaṃ vai pūṣeya hīda sarvaṃ puṣyati yadidaṃ kiṃca॥ ||13||
स नैव व्यभवत्तच्छ्रेयोरूपमत्यसृजत धर्मं तदेतत्क्षत्रस्य क्षत्रं यद्धर्मस्तस्माद्धर्मात्परं नास्त्यथो अबलीयान्बलीयासमाशसते धर्मेण यथा राज्ञैवं यो वै स धर्मः सत्यं वै तत्तस्मात्सत्यं वदन्तमाहुर्धर्मं वदतीति धर्मं वा वदन्त सत्यं वदतीत्येतद्ध्येवैतदुभयं भवति॥ ||१४|| sa naiva vyabhavattacchreyorūpamatyasṛjata dharmaṃ tadetatkṣatrasya kṣatraṃ yaddharmastasmāddharmātparaṃ nāstyatho abalīyānbalīyāsamāśasate dharmeṇa yathā rājñaivaṃ yo vai sa dharmaḥ satyaṃ vai tattasmātsatyaṃ vadantamāhurdharmaṃ vadatīti dharmaṃ vā vadanta satyaṃ vadatītyetaddhyevaitadubhayaṃ bhavati॥ ||14||
तदेतद्ब्रह्म क्षत्रं विट् शूद्रस्तदग्निनैव देवेषु ब्रह्माभवद्ब्राह्मणो मनुष्येषु क्षत्रियेण क्षत्रियो वैश्येन वैश्यः शूद्रेण शूद्रस्तस्मादग्नावेव देवेषु लोकमिच्छन्ते ब्राह्मणे मनुष्येष्वेताभ्या हि रूपाभ्यां ब्रह्माभवत्। अथ यो ह वा अस्माल्लोकात्स्वं लोकमदृष्ट्वा प्रैति स एनमविदितो न भुनक्ति यथा वेदो वाऽननूक्तोऽन्यद्वा कर्माकृतं यदि ह वा अप्यनेवंविन्महत्पुण्यं कर्म करोति तद्धास्यान्ततः क्षीयत एवात्मानमेव लोकमुपासीत स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते न हास्य कर्म क्षीयते। अस्माद्ध्येवात्मनो यद्यत्कामयते तत्तत्सृजते॥ ||१५|| tadetadbrahma kṣatraṃ viṭ śūdrastadagninaiva deveṣu brahmābhavadbrāhmaṇo manuṣyeṣu kṣatriyeṇa kṣatriyo vaiśyena vaiśyaḥ śūdreṇa śūdrastasmādagnāveva deveṣu lokamicchante brāhmaṇe manuṣyeṣvetābhyā hi rūpābhyāṃ brahmābhavat। atha yo ha vā asmāllokātsvaṃ lokamadṛṣṭvā praiti sa enamavidito na bhunakti yathā vedo vā'nanūkto'nyadvā karmākṛtaṃ yadi ha vā apyanevaṃvinmahatpuṇyaṃ karma karoti taddhāsyāntataḥ kṣīyata evātmānameva lokamupāsīta sa ya ātmānameva lokamupāste na hāsya karma kṣīyate। asmāddhyevātmano yadyatkāmayate tattatsṛjate॥ ||15||
अथो अयं वा आत्मा सर्वेषां भूतानां लोकः स यज्जुहोति यद्यजते तेन देवानां लोकोऽथ यदनुब्रूते तेन ऋषीणामथ यत्पितृभ्यो निपृणाति यत्प्रजामिच्छते तेन पितॄणामथ यन्मनुष्यान्वासयते यदेभ्योऽशनं ददाति तेन मनुष्याणामथ यत्पशुभ्यस्तृणोदकं विन्दति तेन पशूनां यदस्य गृहेषु श्वापदा वयास्यापिपीलिकाभ्य उपजीवन्ति तेन तेषां लोको यथा ह वै स्वाय लोकायारिष्टिमिच्छेदेव हैवंविदे सर्वाणि भूतान्यरिष्टिमिच्छन्ति तद्वा एतद्विदितं मीमासितम्॥ ||१६|| atho ayaṃ vā ātmā sarveṣāṃ bhūtānāṃ lokaḥ sa yajjuhoti yadyajate tena devānāṃ loko'tha yadanubrūte tena ṛṣīṇāmatha yatpitṛbhyo nipṛṇāti yatprajāmicchate tena pitṝṇāmatha yanmanuṣyānvāsayate yadebhyo'śanaṃ dadāti tena manuṣyāṇāmatha yatpaśubhyastṛṇodakaṃ vindati tena paśūnāṃ yadasya gṛheṣu śvāpadā vayāsyāpipīlikābhya upajīvanti tena teṣāṃ loko yathā ha vai svāya lokāyāriṣṭimicchedeva haivaṃvide sarvāṇi bhūtānyariṣṭimicchanti tadvā etadviditaṃ mīmāsitam॥ ||16||
अथो अयम् आत्मा वै सर्वेषां भूतानां लोकः सः यत् जुहोति यत् यजते तेन देवानां लोकः अथ यत् अनुब्रूते तेन ऋषीणाम् अथ यत् पितृभ्यः निपृणाति यत् प्रजम् इच्छते तेन पितृणाम् अथ यत् मनुष्यान् वासयतेयत् एभ्यः अशनं ददाति तेन मनुष्याणाम् अथ यत् पशुभ्यः तृणोदकं विन्दति तेन पशूनाम् यत् अस्य गृहुषु श्वापदाः वयांसि आ पिपीलिकाभ्यः उपजीवन्ति तेन तेषां लोकः यथा ह स्वाय लोकाय अरिष्टिम् इच्छेत् एवं ह सर्वाणि भूतानि एवंविदे अरिष्टिम् इच्छन्ति तत् एतत् वै वीदितम् मीमाम्सितम्॥ ||१७|| atho ayam ātmā vai sarveṣāṃ bhūtānāṃ lokaḥ saḥ yat juhoti yat yajate tena devānāṃ lokaḥ atha yat anubrūte tena ṛṣīṇām atha yat pitṛbhyaḥ nipṛṇāti yat prajam icchate tena pitṛṇām atha yat manuṣyān vāsayateyat ebhyaḥ aśanaṃ dadāti tena manuṣyāṇām atha yat paśubhyaḥ tṛṇodakaṃ vindati tena paśūnām yat asya gṛhuṣu śvāpadāḥ vayāṃsi ā pipīlikābhyaḥ upajīvanti tena teṣāṃ lokaḥ yathā ha svāya lokāya ariṣṭim icchet evaṃ ha sarvāṇi bhūtāni evaṃvide ariṣṭim icchanti tat etat vai vīditam mīmāmsitam॥ ||17||
पञ्चमं ब्राह्मणम् pañcamaṃ brāhmaṇam
यत्सप्तान्नानि मेधया तपसाऽजनयत्पिता। एकमस्य साधारणं द्वे देवानभाजयत्। त्रीण्यात्मनेऽकुरुत पशुभ्य एकं प्रायच्छत्तस्मिन्त्सर्वं प्रतिष्ठितं यच्च प्राणिति यच्च न। कस्मात्तानि न क्षीयन्तेऽद्यमानानि सर्वदा। यो वैतामक्षितिं वेद सोऽन्नमत्ति प्रतीकेन। स देवानपिगच्छति स ऊऋजमुपजीवतीति श्लोकाः॥ ||१|| yatsaptānnāni medhayā tapasā'janayatpitā। ekamasya sādhāraṇaṃ dve devānabhājayat। trīṇyātmane'kuruta paśubhya ekaṃ prāyacchattasmintsarvaṃ pratiṣṭhitaṃ yacca prāṇiti yacca na। kasmāttāni na kṣīyante'dyamānāni sarvadā। yo vaitāmakṣitiṃ veda so'nnamatti pratīkena। sa devānapigacchati sa ūṛjamupajīvatīti ślokāḥ॥ ||1||
यत्सप्तान्नानि मेधया तपसाजनयत्पितेति मेधया हि तपसाऽजनयत्पितैकमस्य साधारणमितीदमेवास्य तत्साधारणमन्नं यदिदमद्यते। स य एतदुपास्ते न स पाप्मनो व्यावर्तते मिश्र ह्येतत्। द्वे देवानभाजयदिति हुतं च प्रहुतं च तस्माद्देवेभ्यो जुह्वति च प्र च जुह्वत्यथो आहुः दर्शपूर्णमासाविति। तस्मान्नेष्टियाजुकः स्यात्। पशुभ्य एकं प्रायच्छदिति तत्पयः पयो ह्येवाग्रे मनुष्याश्च पशवश्चोपजीवन्ति तस्मात्कुमारं जातं घृतं वैवाग्रे प्रतिलेहयन्ति स्तनं वाऽनुधापयन्ति अथ वत्सं जातमाहुरतृणाद इति। तस्मिन्त्सर्वं प्रतिष्ठितं यच्च प्राणिति यच्च नेति पयसि हीद सर्वं प्रतिष्ठितं यच्च प्राणिति यच्च न तद्यदिदमाहुः संवत्सरं पयसा जुह्वदप पुनर्मृत्युं जयतीति न तथा विद्याद्यदहरेव जुहोति तदहः पुनर्मृत्युमपजयत्येवं विद्वान् सर्व हि देवेभ्योऽन्नाद्यं प्रयच्छति। कस्मात्तानि न क्षीयन्तेऽद्यमानानि सर्वदेति पुरुषो वा अक्षितिः स हीदमन्नं पुनः पुनर्जनयते। यो वैतामक्षितिं वेदेति पुरुषो वा अक्षितिः स हीदमन्नं धिया धिया जनयते। कर्मभिः यद्धैतन्न कुर्यात्क्षीयेत ह सोऽन्नमत्ति प्रतीकेनेति मुखं प्रतीकं मुखेनेत्येतत् स देवानपिगच्छति स ऊर्जमुपजीवतीति प्रशसा॥ ||२|| yatsaptānnāni medhayā tapasājanayatpiteti medhayā hi tapasā'janayatpitaikamasya sādhāraṇamitīdamevāsya tatsādhāraṇamannaṃ yadidamadyate। sa ya etadupāste na sa pāpmano vyāvartate miśra hyetat। dve devānabhājayaditi hutaṃ ca prahutaṃ ca tasmāddevebhyo juhvati ca pra ca juhvatyatho āhuḥ darśapūrṇamāsāviti। tasmānneṣṭiyājukaḥ syāt। paśubhya ekaṃ prāyacchaditi tatpayaḥ payo hyevāgre manuṣyāśca paśavaścopajīvanti tasmātkumāraṃ jātaṃ ghṛtaṃ vaivāgre pratilehayanti stanaṃ vā'nudhāpayanti atha vatsaṃ jātamāhuratṛṇāda iti। tasmintsarvaṃ pratiṣṭhitaṃ yacca prāṇiti yacca neti payasi hīda sarvaṃ pratiṣṭhitaṃ yacca prāṇiti yacca na tadyadidamāhuḥ saṃvatsaraṃ payasā juhvadapa punarmṛtyuṃ jayatīti na tathā vidyādyadahareva juhoti tadahaḥ punarmṛtyumapajayatyevaṃ vidvān sarva hi devebhyo'nnādyaṃ prayacchati। kasmāttāni na kṣīyante'dyamānāni sarvadeti puruṣo vā akṣitiḥ sa hīdamannaṃ punaḥ punarjanayate। yo vaitāmakṣitiṃ vedeti puruṣo vā akṣitiḥ sa hīdamannaṃ dhiyā dhiyā janayate। karmabhiḥ yaddhaitanna kuryātkṣīyeta ha so'nnamatti pratīkeneti mukhaṃ pratīkaṃ mukhenetyetat sa devānapigacchati sa ūrjamupajīvatīti praśasā॥ ||2||
रीण्यात्मनेऽकुरुतेति मनो वाचं प्राणं तान्यात्मनेऽकुरुतान्यत्रमना अभूवं नादर्शमन्यत्रमना अभूवं नाश्रौषमिति मनसा ह्येव पश्यति मनसा शृणोति। कामः सङ्कल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिर्ह्रीर्धीर्भीरित्येतत्सर्वं मन एव तस्मादपि पृष्ठत उपस्पृष्टो मनसा विजानाति। यः कश्च शब्दो वागेव सैषा ह्यन्तंआयत्तैषा हि न प्राणोऽपानो व्यान उदानः समानोऽन इत्येतत्सर्वं प्राण एवैतन्मयो वा अयमात्मा वाङ्मयो मनोमयः प्राणमयः॥ ||३|| rīṇyātmane'kuruteti mano vācaṃ prāṇaṃ tānyātmane'kurutānyatramanā abhūvaṃ nādarśamanyatramanā abhūvaṃ nāśrauṣamiti manasā hyeva paśyati manasā śṛṇoti। kāmaḥ saṅkalpo vicikitsā śraddhā'śraddhā dhṛtiradhṛtirhrīrdhīrbhīrityetatsarvaṃ mana eva tasmādapi pṛṣṭhata upaspṛṣṭo manasā vijānāti। yaḥ kaśca śabdo vāgeva saiṣā hyantaṃāyattaiṣā hi na prāṇo'pāno vyāna udānaḥ samāno'na ityetatsarvaṃ prāṇa evaitanmayo vā ayamātmā vāṅmayo manomayaḥ prāṇamayaḥ॥ ||3||
त्रयो लोका एत एवः वागेवायं लोको मनोऽन्तरिक्षलोकः प्राणोऽसौ लोकः॥ ||४|| trayo lokā eta evaḥ vāgevāyaṃ loko mano'ntarikṣalokaḥ prāṇo'sau lokaḥ॥ ||4||
त्रयो वेदा एत एवः वागेवर्ग्वेदो मनो यजुर्वेदः प्राणः सामवेदः॥ ||५|| trayo vedā eta evaḥ vāgevargvedo mano yajurvedaḥ prāṇaḥ sāmavedaḥ॥ ||5||
देवाः पितरो मनुष्या एत एवः वागेव देवा मनः पितरः प्राणो मनुष्याः॥ ||६|| devāḥ pitaro manuṣyā eta evaḥ vāgeva devā manaḥ pitaraḥ prāṇo manuṣyāḥ॥ ||6||
पिता माता प्रजैत एव मन एव पिता वाङ्माता प्राणः प्रजा॥ ||७|| pitā mātā prajaita eva mana eva pitā vāṅmātā prāṇaḥ prajā॥ ||7||
विज्ञातं विजिज्ञास्यमविज्ञातमेत एव यत्किंच विज्ञातं वाचस्तद्रूपम् वाग्घि विज्ञाता वागेनं तद्भूत्वाऽवति॥ ||८|| vijñātaṃ vijijñāsyamavijñātameta eva yatkiṃca vijñātaṃ vācastadrūpam vāgghi vijñātā vāgenaṃ tadbhūtvā'vati॥ ||8||
यत्किंच विजिज्ञास्यं मनसस्तद्रूपम् मनो हि विजिज्ञास्यं मन एनं तद्भूत्वाऽवति॥ ||९|| yatkiṃca vijijñāsyaṃ manasastadrūpam mano hi vijijñāsyaṃ mana enaṃ tadbhūtvā'vati॥ ||9||
यत्किंचाविज्ञातं प्राणस्य तद्रूपम् प्राणो ह्यविज्ञातः प्राण एनं तद्भूत्वाऽवति॥ ||१०|| yatkiṃcāvijñātaṃ prāṇasya tadrūpam prāṇo hyavijñātaḥ prāṇa enaṃ tadbhūtvā'vati॥ ||10||
तस्यै वाचः पृथिवी शरीरं ज्योतीरूपमयमग्निस्तद्यावत्येव वाक्तावती पृथिवी तावानयमग्निः॥ ||११|| tasyai vācaḥ pṛthivī śarīraṃ jyotīrūpamayamagnistadyāvatyeva vāktāvatī pṛthivī tāvānayamagniḥ॥ ||11||
अथैतस्य मनसो द्यौः शरीरं ज्योतीरूपमसावादित्यस्तद्यावदेव मनस्तावती द्यौस्तावानसावादित्यस्तौ मिथुन समैतां ततः प्राणोऽजायत स इन्द्रः स एषोऽसपत्नो द्वितीयो वै सपत्नो नास्य सपत्नो भवति य एवं वेद॥ ||१२|| athaitasya manaso dyauḥ śarīraṃ jyotīrūpamasāvādityastadyāvadeva manastāvatī dyaustāvānasāvādityastau mithuna samaitāṃ tataḥ prāṇo'jāyata sa indraḥ sa eṣo'sapatno dvitīyo vai sapatno nāsya sapatno bhavati ya evaṃ veda॥ ||12||
अथैतस्य प्राणस्यापः शरीरं ज्योतीरूपमसौ चन्द्रस्तद्यावानेव प्राणस्तावत्य आपःस्तावानसौ चन्द्रस्त एते सर्व एव समाः सर्वेऽनन्ताः स यो हैतानन्तवत उपास्ते अन्तवन्त स लोकं जयत्यथ यो हैताननन्तानुपास्ते अनन्त स लोकं जयति॥ ||१३|| athaitasya prāṇasyāpaḥ śarīraṃ jyotīrūpamasau candrastadyāvāneva prāṇastāvatya āpaḥstāvānasau candrasta ete sarva eva samāḥ sarve'nantāḥ sa yo haitānantavata upāste antavanta sa lokaṃ jayatyatha yo haitānanantānupāste ananta sa lokaṃ jayati॥ ||13||
स एष संवत्सरः प्रजापतिः षोडशकलस्तस्य रात्रय एव पञ्चदश कला ध्रुवैवास्य षोडशी कला। स रात्रिभिरेवा च पूर्यतेऽप च क्षीयते सोऽमावास्या रात्रिमेतया षोडश्या कलया सर्वमिदं प्राणभृदनुप्रविश्य ततः प्रातर्जायते तस्मादेता रात्रिं प्राणभृतः प्राणं न विच्छिन्द्यादपि कृकलासस्यैतस्या एव देवताया अपचित्यै॥ ||१४|| sa eṣa saṃvatsaraḥ prajāpatiḥ ṣoḍaśakalastasya rātraya eva pañcadaśa kalā dhruvaivāsya ṣoḍaśī kalā। sa rātribhirevā ca pūryate'pa ca kṣīyate so'māvāsyā rātrimetayā ṣoḍaśyā kalayā sarvamidaṃ prāṇabhṛdanupraviśya tataḥ prātarjāyate tasmādetā rātriṃ prāṇabhṛtaḥ prāṇaṃ na vicchindyādapi kṛkalāsasyaitasyā eva devatāyā apacityai॥ ||14||
यो वै स संवत्सरः प्रजापतिः षोडशकलोऽयमेव स योऽयमेवंवित्पुरुषस्तस्य वित्तमेव पञ्चदश कला आत्मैवास्य षोडशी कला स वित्तेनैवा च पूर्यतेऽप च क्षीयते तदेतन्नभ्यं यदयमात्मा प्रधिर्वित्तं तस्माद्यद्यपि सर्वज्यानिं जीयत आत्मना चेज्जीवति प्रधिनाऽगादित्येवाहुः॥ ||१५|| yo vai sa saṃvatsaraḥ prajāpatiḥ ṣoḍaśakalo'yameva sa yo'yamevaṃvitpuruṣastasya vittameva pañcadaśa kalā ātmaivāsya ṣoḍaśī kalā sa vittenaivā ca pūryate'pa ca kṣīyate tadetannabhyaṃ yadayamātmā pradhirvittaṃ tasmādyadyapi sarvajyāniṃ jīyata ātmanā cejjīvati pradhinā'gādityevāhuḥ॥ ||15||
अथ त्रयो वाव लोका मनुष्यलोकः पितृलोको देवलोक इति सोऽयं मनुष्यलोकः पुत्रेणैव जय्यो नान्येन कर्मणा कर्मणा पितृलोको विद्यया देवलोको देवलोको वै लोकाना श्रेष्ठस्तस्माद्विद्यां प्रशसन्ति॥ ||१६|| atha trayo vāva lokā manuṣyalokaḥ pitṛloko devaloka iti so'yaṃ manuṣyalokaḥ putreṇaiva jayyo nānyena karmaṇā karmaṇā pitṛloko vidyayā devaloko devaloko vai lokānā śreṣṭhastasmādvidyāṃ praśasanti॥ ||16||
अथातः सम्प्रत्तिर्यदा प्रैष्यन्मन्यतेऽथ पुत्रमाह त्वं ब्रह्म त्वं यज्ञस्त्वं लोक इति स पुत्रः प्रत्याहाहं ब्रह्माहं यज्ञोऽहम्लोक इति यद्वै किंचानूक्तं तस्य सर्वस्य ब्रह्मेत्येकता ये वै के च यज्ञास्तेषा सर्वेषां यज्ञ इत्येकता ये वै के च लोकास्तेषा सर्वेषां लोक इत्येकतैतावद्वा इद सर्वमेतन्मा सर्व सन्नयमितोऽभुनजदिति। तस्मात्पुत्रमनुशिष्टं लोक्यमाहुस्तस्मादेनमनुशासति स यदैवंविदस्माल्लोकात्प्रैत्यथैभिरेव प्राणैः सह पुत्रमाविशति। स यद्यनेन किंचिदक्ष्णयाऽकृतं भवति तस्मादेन सर्वस्मात्पुत्रो मुञ्चति तस्मात्पुत्रो नाम स पुत्रेणैवास्मिँल्लोके प्रतितिष्ठत्यथैनमेते देवाः प्राणा अमृता आविशन्ति॥ ||१७|| athātaḥ samprattiryadā praiṣyanmanyate'tha putramāha tvaṃ brahma tvaṃ yajñastvaṃ loka iti sa putraḥ pratyāhāhaṃ brahmāhaṃ yajño'hamloka iti yadvai kiṃcānūktaṃ tasya sarvasya brahmetyekatā ye vai ke ca yajñāsteṣā sarveṣāṃ yajña ityekatā ye vai ke ca lokāsteṣā sarveṣāṃ loka ityekataitāvadvā ida sarvametanmā sarva sannayamito'bhunajaditi। tasmātputramanuśiṣṭaṃ lokyamāhustasmādenamanuśāsati sa yadaivaṃvidasmāllokātpraityathaibhireva prāṇaiḥ saha putramāviśati। sa yadyanena kiṃcidakṣṇayā'kṛtaṃ bhavati tasmādena sarvasmātputro muñcati tasmātputro nāma sa putreṇaivāsmim̐lloke pratitiṣṭhatyathainamete devāḥ prāṇā amṛtā āviśanti॥ ||17||
पृथिव्यै चैनमग्नेश्च दैवी वागाविशति सा वै दैवी वाग्यया यद्यदेव वदति तत्तद्भवति॥ ||१८|| pṛthivyai cainamagneśca daivī vāgāviśati sā vai daivī vāgyayā yadyadeva vadati tattadbhavati॥ ||18||
दिवश्चैनमादित्याच्च दैवं मन आविशति तद्वै दैवं मनो येनानन्द्येव भवत्यथो न शोचति॥ ||१९|| divaścainamādityācca daivaṃ mana āviśati tadvai daivaṃ mano yenānandyeva bhavatyatho na śocati॥ ||19||
अद्भ्यश्चैनं चन्द्रमसश्च दैवः प्राण आविशति स वै दैवः प्राणो यः संचरश्चासंचरश्च न व्यथतेऽथो न रिष्यति स एवंवित्सर्वेषां भूतानामात्मा भवति यथैषा देवतैव स यथैतां देवता सर्वाणि भूतान्यवन्त्येव हैवंविद सर्वाणि भूतान्यवन्ति। यदु किंचेमाः प्रजाः शोचन्त्यमैवासां तद्भवति पुण्यमेवामुं गच्छति न ह वै देवान् पापं गच्छति॥ ||२०|| adbhyaścainaṃ candramasaśca daivaḥ prāṇa āviśati sa vai daivaḥ prāṇo yaḥ saṃcaraścāsaṃcaraśca na vyathate'tho na riṣyati sa evaṃvitsarveṣāṃ bhūtānāmātmā bhavati yathaiṣā devataiva sa yathaitāṃ devatā sarvāṇi bhūtānyavantyeva haivaṃvida sarvāṇi bhūtānyavanti। yadu kiṃcemāḥ prajāḥ śocantyamaivāsāṃ tadbhavati puṇyamevāmuṃ gacchati na ha vai devān pāpaṃ gacchati॥ ||20||
अथातो व्रतमीमासा प्रजापतिर्ह कर्माणि ससृजे तानि सृष्टान्यन्योऽन्येनास्पर्धन्त वदिष्याम्येवाहमिति वाग्दध्रे द्रक्ष्याम्यहमिति चक्षुः श्रोष्याम्यहमिति श्रोत्रमेवमन्यानि कर्माणि यथाकर्म तानि मृत्युः श्रमो भूत्वोपयेमे तान्याप्नोत्तान्याप्त्वा मृत्युरवारुन्द्ध तस्माच्छ्राम्यत्येव वाक् श्राम्यति चक्षुः श्राम्यति श्रोत्रमथेममेव नाप्नोद्योऽयं मध्यमः प्राणस्तानि ज्ञातुं दध्रिरेः। अयं वै नः श्रेष्ठो यः संचरंश्चासंचरंश्च न व्यथतेऽथो न रिष्यति हन्तास्यैव सर्वे रूपमसामेति त एतस्यैव सर्वे रूपमभवन्स्तस्मादेत एतेनाख्यायन्ते प्राणा इति तेन ह वाव तत्कुलमाचक्षते यस्मिन्कुले भवति य एवं वेद य उ हैवंविदा स्पर्धतेऽनुशुष्यत्यनुशुष्य हैवान्ततो म्रियत इत्यध्यात्मम्॥ ||२१|| athāto vratamīmāsā prajāpatirha karmāṇi sasṛje tāni sṛṣṭānyanyo'nyenāspardhanta vadiṣyāmyevāhamiti vāgdadhre drakṣyāmyahamiti cakṣuḥ śroṣyāmyahamiti śrotramevamanyāni karmāṇi yathākarma tāni mṛtyuḥ śramo bhūtvopayeme tānyāpnottānyāptvā mṛtyuravārunddha tasmācchrāmyatyeva vāk śrāmyati cakṣuḥ śrāmyati śrotramathemameva nāpnodyo'yaṃ madhyamaḥ prāṇastāni jñātuṃ dadhrireḥ। ayaṃ vai naḥ śreṣṭho yaḥ saṃcaraṃścāsaṃcaraṃśca na vyathate'tho na riṣyati hantāsyaiva sarve rūpamasāmeti ta etasyaiva sarve rūpamabhavanstasmādeta etenākhyāyante prāṇā iti tena ha vāva tatkulamācakṣate yasminkule bhavati ya evaṃ veda ya u haivaṃvidā spardhate'nuśuṣyatyanuśuṣya haivāntato mriyata ityadhyātmam॥ ||21||
अथाधिदैवतम् ज्वलिष्याम्येवाहमित्यग्निर्दध्रे तप्स्याम्यहमित्यादित्यो भास्याम्यहमिति चन्द्रमा एवमन्या देवता यथादैवत स यथैषां प्राणानां मध्यमः प्राण एवमेतासां देवतानां वायुः म्लोचन्ति ह्यन्या देवता न वायुः सैषानस्तमिता देवता यद्वायुः॥ ||२२|| athādhidaivatam jvaliṣyāmyevāhamityagnirdadhre tapsyāmyahamityādityo bhāsyāmyahamiti candramā evamanyā devatā yathādaivata sa yathaiṣāṃ prāṇānāṃ madhyamaḥ prāṇa evametāsāṃ devatānāṃ vāyuḥ mlocanti hyanyā devatā na vāyuḥ saiṣānastamitā devatā yadvāyuḥ॥ ||22||
अथैष श्लोको भवति यतश्चोदेति सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छतीति प्राणाद्वा एष उदेति प्राणेऽस्तमेति तं देवाश्चक्रिरे धर्म स एवाद्य स उ श्व इति यद्वा एतेऽमुर्ह्यध्रियन्त तदेवाप्यद्य कुर्वन्ति तस्मादेकमेव व्रतं चरेत् प्राण्याच्चैवापान्याच्च नेन्मा पाप्मा मृत्युराप्नुवदिति यद्यु चरेत्समापिपयिषेत्तेनो एतस्यै देवतायै सायुज्य सलोकतां जयति॥ ||२३|| athaiṣa śloko bhavati yataścodeti sūryo'staṃ yatra ca gacchatīti prāṇādvā eṣa udeti prāṇe'stameti taṃ devāścakrire dharma sa evādya sa u śva iti yadvā ete'murhyadhriyanta tadevāpyadya kurvanti tasmādekameva vrataṃ caret prāṇyāccaivāpānyācca nenmā pāpmā mṛtyurāpnuvaditi yadyu caretsamāpipayiṣetteno etasyai devatāyai sāyujya salokatāṃ jayati॥ ||23||
षष्ठं ब्राह्मणम् ṣaṣṭhaṃ brāhmaṇam
त्रयं वा इदं नाम रूपं कर्म तेषां नाम्नां वागित्येतदेषामुक्थमतो हि सर्वाणि नामान्युत्तिष्ठन्ति। एतदेषा सामैतद्धि सर्वैर्नामभिः सममेतदेषां ब्रह्मैतद्धि सर्वाणि नामानि बिभर्ति॥ ||१|| trayaṃ vā idaṃ nāma rūpaṃ karma teṣāṃ nāmnāṃ vāgityetadeṣāmukthamato hi sarvāṇi nāmānyuttiṣṭhanti। etadeṣā sāmaitaddhi sarvairnāmabhiḥ samametadeṣāṃ brahmaitaddhi sarvāṇi nāmāni bibharti॥ ||1||
अथ रूपाणां चक्षुरित्येतदेषामुक्थमतो हि सर्वाणि रूपाण्युत्तिष्ठन्त्यतदेषा सामैतद्धि सर्वै रूपैः सममेतदेषां ब्रह्मैतद्धि सर्वाणि रूपाणि बिभर्ति॥ ||२|| atha rūpāṇāṃ cakṣurityetadeṣāmukthamato hi sarvāṇi rūpāṇyuttiṣṭhantyatadeṣā sāmaitaddhi sarvai rūpaiḥ samametadeṣāṃ brahmaitaddhi sarvāṇi rūpāṇi bibharti॥ ||2||
अथ कर्मणामात्मेत्येतदेषामुक्थमतो हि सर्वाणि कर्माण्युत्तिष्ठन्त्येतदेषा सामैतद्धि सर्वैः कर्मभिः सममेतदेषां ब्रह्मैतद्धि सर्वाणि कर्माणि बिभर्ति तदेतत्त्रय सदेकमयमात्माऽऽत्मो एकः सन्नेतत्त्रयं तदेतदमृत सत्येन छन्नं प्राणो वा अमृतं नामरूपे सत्यं ताभ्यामयं प्राणश्छन्नः॥ ||३|| atha karmaṇāmātmetyetadeṣāmukthamato hi sarvāṇi karmāṇyuttiṣṭhantyetadeṣā sāmaitaddhi sarvaiḥ karmabhiḥ samametadeṣāṃ brahmaitaddhi sarvāṇi karmāṇi bibharti tadetattraya sadekamayamātmā''tmo ekaḥ sannetattrayaṃ tadetadamṛta satyena channaṃ prāṇo vā amṛtaṃ nāmarūpe satyaṃ tābhyāmayaṃ prāṇaśchannaḥ॥ ||3||
अथ द्वितीयोऽध्यायः atha dvitīyo'dhyāyaḥ
प्रथमं ब्राह्मणम् prathamaṃ brāhmaṇam
ॐ॥दृप्तबालाकिर्हानूचानो गार्ग्य आस स होवाचाजातशत्रुं काश्यम् ब्रह्म ते ब्रवाणीति स होवाचाजातशत्रुः सहस्रमेतस्यां वाचि दद्मो जनको जनक इति वै जना धावन्तीति॥ ||१|| oṃ॥dṛptabālākirhānūcāno gārgya āsa sa hovācājātaśatruṃ kāśyam brahma te bravāṇīti sa hovācājātaśatruḥ sahasrametasyāṃ vāci dadmo janako janaka iti vai janā dhāvantīti॥ ||1||
स होवाच गार्ग्यो य एवासावादित्ये पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा अतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजेति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्तेऽतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजा भवति॥ ||२|| sa hovāca gārgyo ya evāsāvāditye puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhā atiṣṭhāḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ mūrdhā rājeti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste'tiṣṭhāḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ mūrdhā rājā bhavati॥ ||2||
स होवाच गार्ग्योः य एवासौ चन्द्रे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा बृहन्पाण्दरवासाः सोमो राजेति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्तेहरहर्ह सुतः प्रसुतो भवति नास्यान्नं क्षीयते॥ ||३|| sa hovāca gārgyoḥ ya evāsau candre puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhā bṛhanpāṇdaravāsāḥ somo rājeti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāsteharaharha sutaḥ prasuto bhavati nāsyānnaṃ kṣīyate॥ ||3||
स होवाच गार्ग्यो य एवास्यौ विद्युति पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठाः तेजस्वीति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते तेजस्वी ह भवति तेजस्विनी हास्य प्रजा भवति॥ ||४|| sa hovāca gārgyo ya evāsyau vidyuti puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhāḥ tejasvīti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste tejasvī ha bhavati tejasvinī hāsya prajā bhavati॥ ||4||
स होवाच गार्ग्यो य एवायमाकाशे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठाः पूर्णमप्रवर्तीति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते पूर्यते प्रजया पशुभिः नास्यास्माल्लोकात्प्रजोद्वर्तते॥ ||५|| sa hovāca gārgyo ya evāyamākāśe puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhāḥ pūrṇamapravartīti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste pūryate prajayā paśubhiḥ nāsyāsmāllokātprajodvartate॥ ||5||
स होवाच गार्ग्यो य एवायं वायौ पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा इन्द्रो वैकुण्ठोऽपराजिता सेनेति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते जिष्णुर्हापराजिष्णुर्भवत्यन्यतस्त्यजायी॥ ||६|| sa hovāca gārgyo ya evāyaṃ vāyau puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhā indro vaikuṇṭho'parājitā seneti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste jiṣṇurhāparājiṣṇurbhavatyanyatastyajāyī॥ ||6||
स होवाच गार्ग्यो य एवायमग्नौ पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा विषासहिरिति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते विषासहिर्ह भवति विषासहिर्हास्य प्रजा भवति॥ ||७|| sa hovāca gārgyo ya evāyamagnau puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhā viṣāsahiriti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste viṣāsahirha bhavati viṣāsahirhāsya prajā bhavati॥ ||7||
स होवाच गार्ग्यो य एवायमप्सु पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठाः प्रतिरूप इति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते प्रतिरूप हैवैनमुपगच्छति नाप्रतिरूपमथो प्रतिरुपोऽस्माज्जायते॥ ||८|| sa hovāca gārgyo ya evāyamapsu puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhāḥ pratirūpa iti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste pratirūpa haivainamupagacchati nāpratirūpamatho pratirupo'smājjāyate॥ ||8||
स होवाच गार्ग्यो य एवायमादर्शे पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा रोचिष्णुरिति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते रोचिष्णुर्ह भवति रोचिष्णुर्हास्य प्रजा भवत्यथो यैः संनिगच्छति सर्वास्तानतिरोचते॥ ||९|| sa hovāca gārgyo ya evāyamādarśe puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhā rociṣṇuriti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste rociṣṇurha bhavati rociṣṇurhāsya prajā bhavatyatho yaiḥ saṃnigacchati sarvāstānatirocate॥ ||9||
स होवाच गार्ग्यो य एवायं यन्तं पश्चाच्छब्दोऽनूदेत्येतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुमा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा असुरिति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते सर्व हैवास्मिल्लोक आयुरेति नैनं पुरा कालात्प्राणो जहाति॥ ||१०|| sa hovāca gārgyo ya evāyaṃ yantaṃ paścācchabdo'nūdetyetamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrumā maitasmintsaṃvadiṣṭhā asuriti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste sarva haivāsmilloka āyureti nainaṃ purā kālātprāṇo jahāti॥ ||10||
स होवाच गार्ग्यो य एवायं दिक्षु पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा द्वितीयोऽनपग इति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते द्वितीयवान्ह भवति नास्माद्गणश्छिद्यते॥ ||११|| sa hovāca gārgyo ya evāyaṃ dikṣu puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhā dvitīyo'napaga iti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste dvitīyavānha bhavati nāsmādgaṇaśchidyate॥ ||11||
स होवाच गार्ग्यो य एवायं छायामयः पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा मृत्युरिति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते सर्व हैवास्मिल्लोक आयुरेति नैनं पुरा कालान्मृत्युरागच्छति॥ ||१२|| sa hovāca gārgyo ya evāyaṃ chāyāmayaḥ puruṣa etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa hovācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhā mṛtyuriti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāste sarva haivāsmilloka āyureti nainaṃ purā kālānmṛtyurāgacchati॥ ||12||
स होवाच गार्ग्यो य एवायमात्मनि पुरुषो एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स ह उवाचाजातशत्रुर्मा मैतस्मिन्त्संवदिष्ठा आत्मन्वीति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्त आत्मन्वी ह भवत्यात्मन्विनी हास्य प्रजा भवति स ह तूष्णीमास गार्ग्यः॥ ||१३|| sa hovāca gārgyo ya evāyamātmani puruṣo etamevāhaṃ brahmopāsa iti sa ha uvācājātaśatrurmā maitasmintsaṃvadiṣṭhā ātmanvīti vā ahametamupāsa iti sa ya etamevamupāsta ātmanvī ha bhavatyātmanvinī hāsya prajā bhavati sa ha tūṣṇīmāsa gārgyaḥ॥ ||13||
स होवाचाजातशत्रुरेतावन्नू३ इत्येतावद्धीति नैतावता विदितं भवतीति स होवाच गार्ग्य उप त्वा यानीति॥ ||१४|| sa hovācājātaśatruretāvannū3 ityetāvaddhīti naitāvatā viditaṃ bhavatīti sa hovāca gārgya upa tvā yānīti॥ ||14||
स होवाचाजातशत्रुः प्रतिलोमं चैतद्यद्ब्राह्मणः क्षत्रियमुपेयाद्ब्रह्म मे वक्ष्यतीति व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति तं पाणावादायोत्तस्थौ तौ ह पुरुष सुप्तमाजग्मतुस्तमेतैर्नामभिरामन्त्रयांचक्रे बृहन्पाण्डरवासः सोम राजन्निति स नोत्तस्थौ तं पाणिनापेषं बोधयांचकार स होत्तस्थौ॥ ||१५|| sa hovācājātaśatruḥ pratilomaṃ caitadyadbrāhmaṇaḥ kṣatriyamupeyādbrahma me vakṣyatīti vyeva tvā jñapayiṣyāmīti taṃ pāṇāvādāyottasthau tau ha puruṣa suptamājagmatustametairnāmabhirāmantrayāṃcakre bṛhanpāṇḍaravāsaḥ soma rājanniti sa nottasthau taṃ pāṇināpeṣaṃ bodhayāṃcakāra sa hottasthau॥ ||15||
स होवाचाजातशत्रुर्यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूद्य एष विज्ञानमयः पुरुषः क्वैष तदाभूत्कुत एतदागादिति। तदु ह न मेने गार्ग्यः॥ ||१६|| sa hovācājātaśatruryatraiṣa etatsupto'bhūdya eṣa vijñānamayaḥ puruṣaḥ kvaiṣa tadābhūtkuta etadāgāditi। tadu ha na mene gārgyaḥ॥ ||16||
स होवाचाजातशत्रुर्यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूद्य एष विज्ञानमयः पुरुषस्तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्नानमादाय य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्छेते तानि यदा गृह्णाति अथ हैतत्पुरुषः स्वपिति नाम तद्गृहीत एव प्राणो भवति गृहीता वाग्गृहीतं चक्षुः गृहीत श्रोत्रं गृहीतं मनः॥ ||१७|| sa hovācājātaśatruryatraiṣa etatsupto'bhūdya eṣa vijñānamayaḥ puruṣastadeṣāṃ prāṇānāṃ vijñānena vijnānamādāya ya eṣo'ntarhṛdaya ākāśastasmiñchete tāni yadā gṛhṇāti atha haitatpuruṣaḥ svapiti nāma tadgṛhīta eva prāṇo bhavati gṛhītā vāggṛhītaṃ cakṣuḥ gṛhīta śrotraṃ gṛhītaṃ manaḥ॥ ||17||
स यत्रैतत्स्वप्न्यया चरति ते हास्य लोकास्तदुतेव महाराजो भवत्युतेव महाब्राह्मण उतेवोच्चावचं निगच्छति स यथा महाराजो जानपदान्गृहीत्वा स्वे जनपदे यथाकामं परिवर्तेतैवमेवैष एतत्प्राणान्गृहीत्वा स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते॥ ||१८|| sa yatraitatsvapnyayā carati te hāsya lokāstaduteva mahārājo bhavatyuteva mahābrāhmaṇa utevoccāvacaṃ nigacchati sa yathā mahārājo jānapadāngṛhītvā sve janapade yathākāmaṃ parivartetaivamevaiṣa etatprāṇāngṛhītvā sve śarīre yathākāmaṃ parivartate॥ ||18||
अथ यदा सुषुप्तो भवति यदा न कस्य चन वेद हिता नाम नाद्यो द्वासप्ततिः सहस्राणि हृदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्ते ताभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते स यथा कुमारो वा महाराजो वा महाब्राह्मणो वाऽतिघ्नीमानन्दस्य गत्वा शयीतैवमेवैष एतच्छेते॥ ||१९|| atha yadā suṣupto bhavati yadā na kasya cana veda hitā nāma nādyo dvāsaptatiḥ sahasrāṇi hṛdayātpurītatamabhipratiṣṭhante tābhiḥ pratyavasṛpya purītati śete sa yathā kumāro vā mahārājo vā mahābrāhmaṇo vā'tighnīmānandasya gatvā śayītaivamevaiṣa etacchete॥ ||19||
स यथोर्णवाभिस्तन्तुनोच्चरेद्यथाऽग्नेः क्षुद्रा विस्फुलिङ्गा व्युच्चरन्त्येवमेवास्मादात्मनः सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि व्युच्चरन्ति तस्योपनिषत्सत्यस्य सत्यमिति प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम्॥ ||२०|| sa yathorṇavābhistantunoccaredyathā'gneḥ kṣudrā visphuliṅgā vyuccarantyevamevāsmādātmanaḥ sarve prāṇāḥ sarve lokāḥ sarve devāḥ sarvāṇi bhūtāni vyuccaranti tasyopaniṣatsatyasya satyamiti prāṇā vai satyaṃ teṣāmeṣa satyam॥ ||20||
द्वितीयं ब्राह्मणम् dvitīyaṃ brāhmaṇam
यो ह वै शिशु साधान सप्रत्याधान सस्थूण सदामं वेद सप्त ह द्विषतो भ्रातृव्यानवरुणद्धि। अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणस्तस्येदमेवाधानमिदं प्रत्याधानं प्राणः स्थूणान्नं दाम॥ ||१|| yo ha vai śiśu sādhāna sapratyādhāna sasthūṇa sadāmaṃ veda sapta ha dviṣato bhrātṛvyānavaruṇaddhi। ayaṃ vāva śiśuryo'yaṃ madhyamaḥ prāṇastasyedamevādhānamidaṃ pratyādhānaṃ prāṇaḥ sthūṇānnaṃ dāma॥ ||1||
तमेताः सप्ताक्षितय उपतिष्ठन्ते तद्या इमा अक्षल्लोहिन्यो राजयस्ताभिरेन रुद्रोऽन्वायत्तोऽथ या अक्षन्नापस्ताभिः पर्जन्यो या कनीनका तयादित्यो यत्कृष्णं तेनाग्निर्यच्छुक्लं तेनेन्द्रोऽधरयैनं वर्तन्या पृथिव्यन्वायत्ता द्यौरुत्तरया नास्यान्नं क्षीयते य एवं वेद॥ ||२|| tametāḥ saptākṣitaya upatiṣṭhante tadyā imā akṣallohinyo rājayastābhirena rudro'nvāyatto'tha yā akṣannāpastābhiḥ parjanyo yā kanīnakā tayādityo yatkṛṣṇaṃ tenāgniryacchuklaṃ tenendro'dharayainaṃ vartanyā pṛthivyanvāyattā dyauruttarayā nāsyānnaṃ kṣīyate ya evaṃ veda॥ ||2||
तदेष श्लोको भवति। अर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्नस्तस्मिन्यशो निहितं विश्वरूपं। तस्याऽऽसत ऋषयः सप्त तीरे वागष्टमी ब्रह्मणा संविदानेति। अर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्न इतीदं तच्छरीर एष ह्यर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुध्नस्तस्मिन्यशो निहितं विश्वरूपमिति प्राणा वै यशो विश्वरूपं प्राणानेतदाह तस्याऽऽसत ऋषयः सप्त तीर इति प्राणा वा ऋषयः प्राणाणेतदाह वागष्टमी ब्रह्मणा संविदानेति वाग्घ्यष्टमी ब्रह्मणा संवित्ते॥ ||३|| tadeṣa śloko bhavati। arvāgbilaścamasa ūrdhvabudhnastasminyaśo nihitaṃ viśvarūpaṃ। tasyā''sata ṛṣayaḥ sapta tīre vāgaṣṭamī brahmaṇā saṃvidāneti। arvāgbilaścamasa ūrdhvabudhna itīdaṃ taccharīra eṣa hyarvāgbilaścamasa ūrdhvabudhnastasminyaśo nihitaṃ viśvarūpamiti prāṇā vai yaśo viśvarūpaṃ prāṇānetadāha tasyā''sata ṛṣayaḥ sapta tīra iti prāṇā vā ṛṣayaḥ prāṇāṇetadāha vāgaṣṭamī brahmaṇā saṃvidāneti vāgghyaṣṭamī brahmaṇā saṃvitte॥ ||3||
इमावेव गोतमभरद्वाजावयमेव गोतमोऽयं भरद्वाज इमावेव विश्वामित्रजमदग्नी अयमेव विश्वामित्रोऽयं जमदग्निरिमावेव वसिष्ठकश्यपावयमेव वसिष्ठोऽयं कश्यपो वागेवात्रिर्वाचा ह्यन्नमद्यतेऽत्तिर्ह वै नामैतद्यदत्रिरिति सर्वस्यात्ता भवति सर्वमस्यान्नं भवति य एवं वेद॥ ||४|| imāveva gotamabharadvājāvayameva gotamo'yaṃ bharadvāja imāveva viśvāmitrajamadagnī ayameva viśvāmitro'yaṃ jamadagnirimāveva vasiṣṭhakaśyapāvayameva vasiṣṭho'yaṃ kaśyapo vāgevātrirvācā hyannamadyate'ttirha vai nāmaitadyadatririti sarvasyāttā bhavati sarvamasyānnaṃ bhavati ya evaṃ veda॥ ||4||
तृतीयं ब्राह्मणम् tṛtīyaṃ brāhmaṇam
द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्तं चैवामूर्तं च मर्त्यं चामृतं च स्थितं च यच्च सच्च त्यं च॥ ||१|| dve vāva brahmaṇo rūpe mūrtaṃ caivāmūrtaṃ ca martyaṃ cāmṛtaṃ ca sthitaṃ ca yacca sacca tyaṃ ca॥ ||1||
तदेतन्मूर्तं यदन्यद्वायोश्चान्तरिक्षाच्चैतन्मर्त्यमेतत्स्थितमेतत्सत्तस्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो य एष तपति सतो ह्येष रसः॥ ||२|| tadetanmūrtaṃ yadanyadvāyoścāntarikṣāccaitanmartyametatsthitametatsattasyaitasya mūrtasyaitasya martyasyaitasya sthitasyaitasya sata eṣa raso ya eṣa tapati sato hyeṣa rasaḥ॥ ||2||
अथामूर्तं वायुश्चान्तरिक्षं चैतदमृतमेतद्यदेतत्त्यं तस्यैतस्यामूर्तस्येतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषत्यस्य ह्येष रस इत्यधिदेवतम्॥ ||३|| athāmūrtaṃ vāyuścāntarikṣaṃ caitadamṛtametadyadetattyaṃ tasyaitasyāmūrtasyetasyāmṛtasyaitasya yata etasya tyasyaiṣa raso ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣatyasya hyeṣa rasa ityadhidevatam॥ ||3||
अथाध्यात्ममिदमेव मूर्तं यदन्यत्प्राणाच्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाश एतन्मर्त्यमेतत्स्थितमेतत्सत्तस्यैतस्य मूर्तस्यतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो यच्चक्षुः सत ह्येष रसः॥ ||४|| athādhyātmamidameva mūrtaṃ yadanyatprāṇācca yaścāyamantarātmannākāśa etanmartyametatsthitametatsattasyaitasya mūrtasyatasya martyasyaitasya sthitasyaitasya sata eṣa raso yaccakṣuḥ sata hyeṣa rasaḥ॥ ||4||
अथामूर्तं प्राणश्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाश एतदमृतमेतद्यदेतत्त्यं तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यत्यैष रसो योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तस्य ह्यैष रसः॥ ||५|| athāmūrtaṃ prāṇaśca yaścāyamantarātmannākāśa etadamṛtametadyadetattyaṃ tasyaitasyāmūrtasyaitasyāmṛtasyaitasya yata etasya tyatyaiṣa raso yo'yaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣastasya hyaiṣa rasaḥ॥ ||5||
तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं यथा माहारजनं वासो यथा पाण्ड्वाविकं यथेन्द्रगोपो यथाऽग्न्यर्चिर्यथा पुण्डरीकं यथा सकृद्विद्युत्त सकृद्विद्युत्तेव ह वा अस्य श्रीर्भवति य एवं वेदाथात आदेशः नेति नेति न ह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्तिथ नामधेय सत्यस्य सत्यमिति प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम्॥ ||६|| tasya haitasya puruṣasya rūpaṃ yathā māhārajanaṃ vāso yathā pāṇḍvāvikaṃ yathendragopo yathā'gnyarciryathā puṇḍarīkaṃ yathā sakṛdvidyutta sakṛdvidyutteva ha vā asya śrīrbhavati ya evaṃ vedāthāta ādeśaḥ neti neti na hyetasmāditi netyanyatparamastitha nāmadheya satyasya satyamiti prāṇā vai satyaṃ teṣāmeṣa satyam॥ ||6||
चतुर्थं ब्राह्मणम् caturthaṃ brāhmaṇam
मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्य उद्यास्यन्वा अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि हन्त तेऽनया कात्यायन्यान्तं करवाणीति॥ ||१|| maitreyīti hovāca yājñavalkya udyāsyanvā are'hamasmātsthānādasmi hanta te'nayā kātyāyanyāntaṃ karavāṇīti॥ ||1||
सा होवाच मैत्रेयी यन्म इयं भगोः सर्वा पृथिवी वित्तेन पूर्णा स्यात्कथं तेनामृता स्यामिति नेति होवाच याज्ञवल्क्यो यथैवोपकरणवतां जीवितं तथैव ते जीवित स्यादमृतत्वस्य तु नाऽऽशास्ति वित्तेनेति॥ ||२|| sā hovāca maitreyī yanma iyaṃ bhagoḥ sarvā pṛthivī vittena pūrṇā syātkathaṃ tenāmṛtā syāmiti neti hovāca yājñavalkyo yathaivopakaraṇavatāṃ jīvitaṃ tathaiva te jīvita syādamṛtatvasya tu nā''śāsti vitteneti॥ ||2||
सा होवाच मैत्रेयी येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कुर्यां यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्रूहीति॥ ||३|| sā hovāca maitreyī yenāhaṃ nāmṛtā syāṃ kimahaṃ tena kuryāṃ yadeva bhagavānveda tadeva me brūhīti॥ ||3||
स होवाच याज्ञवल्क्यः प्रिया वतारे नः सती प्रियं भाषस एह्यास्व व्याख्यास्यामि ते व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्वेति॥ ||४|| sa hovāca yājñavalkyaḥ priyā vatāre naḥ satī priyaṃ bhāṣasa ehyāsva vyākhyāsyāmi te vyācakṣāṇasya tu me nididhyāsasveti॥ ||4||
स होवाच याज्ञवल्क्यो न वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवत्यात्मनस्तु कामाय पतिः प्रियो भवति न वा अरे जायायै कामाय जाया प्रिया भवत्यात्मनस् तु कामाय जाया प्रिया भवति। न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्तियात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति। न वा अरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय वित्तं प्रियं भवति। न वा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति। न वा अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय क्षत्रं प्रियं भवति। न वा अरे लोकानां कामाय लोकाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय लोकाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्ति। आत्मनस्तु कामाय देवाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति आत्मनस् तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति। न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति। आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैत्रेय्यात्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेद सर्वं विदितम्॥ ||५|| sa hovāca yājñavalkyo na vā are patyuḥ kāmāya patiḥ priyo bhavatyātmanastu kāmāya patiḥ priyo bhavati na vā are jāyāyai kāmāya jāyā priyā bhavatyātmanas tu kāmāya jāyā priyā bhavati। na vā are putrāṇāṃ kāmāya putrāḥ priyā bhavantiyātmanastu kāmāya putrāḥ priyā bhavanti। na vā are vittasya kāmāya vittaṃ priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya vittaṃ priyaṃ bhavati। na vā are brahmaṇaḥ kāmāya brahma priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya brahma priyaṃ bhavati। na vā are kṣatrasya kāmāya kṣatraṃ priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya kṣatraṃ priyaṃ bhavati। na vā are lokānāṃ kāmāya lokāḥ priyā bhavantyātmanastu kāmāya lokāḥ priyā bhavanti। na vā are devānāṃ kāmāya devāḥ priyā bhavanti। ātmanastu kāmāya devāḥ priyā bhavanti। na vā are bhūtānāṃ kāmāya bhūtāni priyāṇi bhavanti ātmanas tu kāmāya bhūtāni priyāṇi bhavanti। na vā are sarvasya kāmāya sarvaṃ priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya sarvaṃ priyaṃ bhavati। ātmā vā are draṣṭavyaḥ śrotavyo mantavyo nididhyāsitavyo maitreyyātmano vā are darśanena śravaṇena matyā vijñāneneda sarvaṃ viditam॥ ||5||
ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म वेद क्षत्रं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः क्षत्रं वेद लोकास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो लोकान्वेद देवास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो देवान्वेद भूतानि तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो भूतानि वेद सर्वं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेदेदं ब्रह्मेदं क्षत्रमिमे लोका इमे देवा इमानि भूतानीद सर्वं यदयमात्मा॥ ||६|| brahma taṃ parādādyo'nyatrātmano brahma veda kṣatraṃ taṃ parādādyo'nyatrātmanaḥ kṣatraṃ veda lokāstaṃ parāduryo'nyatrātmano lokānveda devāstaṃ parāduryo'nyatrātmano devānveda bhūtāni taṃ parāduryo'nyatrātmano bhūtāni veda sarvaṃ taṃ parādādyo'nyatrātmanaḥ sarvaṃ vededaṃ brahmedaṃ kṣatramime lokā ime devā imāni bhūtānīda sarvaṃ yadayamātmā॥ ||6||
स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः॥ ||७|| sa yathā dundubherhanyamānasya na bāhyāñchabdāñchaknuyādgrahaṇāya dundubhestu grahaṇena dundubhyāghātasya vā śabdo gṛhītaḥ॥ ||7||
स यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः॥ ||८|| sa yathā śaṅkhasya dhmāyamānasya na bāhyāñchabdāñchaknuyādgrahaṇāya śaṅkhasya tu grahaṇena śaṅkhadhmasya vā śabdo gṛhītaḥ॥ ||8||
स यथा वीणायै वाद्यमानायै न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय वीणायै तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः॥ ||९|| sa yathā vīṇāyai vādyamānāyai na bāhyāñchabdāñchaknuyādgrahaṇāya vīṇāyai tu grahaṇena vīṇāvādasya vā śabdo gṛhītaḥ॥ ||9||
स यथाऽऽर्द्रैधाग्नेरभ्याहितात्पृथग्धूमा विनिश्चरन्त्येव वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानन्यस्यैवैतानि सर्वाणि निश्वसितानि॥ ||१०|| sa yathā''rdraidhāgnerabhyāhitātpṛthagdhūmā viniścarantyeva vā are'sya mahato bhūtasya niśvasitametadyadṛgvedo yajurvedaḥ sāmavedo'tharvāṅgirasa itihāsaḥ purāṇaṃ vidyā upaniṣadaḥ ślokāḥ sūtrāṇyanuvyākhyānāni vyākhyānanyasyaivaitāni sarvāṇi niśvasitāni॥ ||10||
स यथा सर्वासामपा समुद्र एकायनमेव सर्वेषा स्पर्शानां त्वगेकायनमेव सर्वेषां गन्धानां नासिके एकायनमेव सर्वेषा रसानां जिह्वैकायनमेव सर्वेषा रूपाणां चक्षुरेकायनमेव सर्वेषा शब्दाना श्रोत्रमेकायनमेव सर्वेषा सङ्कल्पानां मन एकायनमेव सर्वासां विद्यानां हृदयमेकायनमेव सर्वेषां कर्मणा हस्तावेकायनमेव सर्वेषामानन्दानामुपस्थकायनमेव सर्वेषां विसर्गाणां पायुरेकायनमेव सर्वेषामध्वनां पादावेकायनमेव सर्वेषां वेदानां वागेकायनम्॥ ||११|| sa yathā sarvāsāmapā samudra ekāyanameva sarveṣā sparśānāṃ tvagekāyanameva sarveṣāṃ gandhānāṃ nāsike ekāyanameva sarveṣā rasānāṃ jihvaikāyanameva sarveṣā rūpāṇāṃ cakṣurekāyanameva sarveṣā śabdānā śrotramekāyanameva sarveṣā saṅkalpānāṃ mana ekāyanameva sarvāsāṃ vidyānāṃ hṛdayamekāyanameva sarveṣāṃ karmaṇā hastāvekāyanameva sarveṣāmānandānāmupasthakāyanameva sarveṣāṃ visargāṇāṃ pāyurekāyanameva sarveṣāmadhvanāṃ pādāvekāyanameva sarveṣāṃ vedānāṃ vāgekāyanam॥ ||11||
स यथा सैन्धवखिल्य उदके प्रास्त उदकमेवानुविलीयेत न हास्योद्ग्रहणायैव स्याद्यतोयतस्त्वाददीत लवणमेवैवं वा अर इदं महद्भूतमनन्तमपारं विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्य संज्ञास्तीत्यरे ब्रवीमीति होवाच याज्ञवल्क्यः॥ ||१२|| sa yathā saindhavakhilya udake prāsta udakamevānuvilīyeta na hāsyodgrahaṇāyaiva syādyatoyatastvādadīta lavaṇamevaivaṃ vā ara idaṃ mahadbhūtamanantamapāraṃ vijñānaghana evaitebhyo bhūtebhyaḥ samutthāya tānyevānuvinaśyati na pretya saṃjñāstītyare bravīmīti hovāca yājñavalkyaḥ॥ ||12||
सा होवाच मैत्रेयत्रैव मा भगवानमूमुहन्न प्रेत्य संज्ञाऽस्तीति स होवाच याज्ञवल्क्यो न वा अरेऽहं मोहं ब्रवीम्यलं वा अर इदं विज्ञानाय॥ ||१३|| sā hovāca maitreyatraiva mā bhagavānamūmuhanna pretya saṃjñā'stīti sa hovāca yājñavalkyo na vā are'haṃ mohaṃ bravīmyalaṃ vā ara idaṃ vijñānāya॥ ||13||
यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतरं पश्यति तदितर इतर शृणोति तदितर इतरमभिवदति तदितर इतरं मनुते तदितर इतरं विजानाति यत्र वा अस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन कं जिघ्रेत्तत्केन कं पश्येत्तत्केन क शृणुयात्तत्केन कमभिवदेत्तत् केन कं मन्वीत तत् केन कं विजानीयाद्येनेद सर्वं विजानाति तं केन विजानीयाद्विज्ञातारमरे केन विजानीयादिति॥ ||१४|| yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraṃ jighrati taditara itaraṃ paśyati taditara itara śṛṇoti taditara itaramabhivadati taditara itaraṃ manute taditara itaraṃ vijānāti yatra vā asya sarvamātmaivābhūttatkena kaṃ jighrettatkena kaṃ paśyettatkena ka śṛṇuyāttatkena kamabhivadettat kena kaṃ manvīta tat kena kaṃ vijānīyādyeneda sarvaṃ vijānāti taṃ kena vijānīyādvijñātāramare kena vijānīyāditi॥ ||14||
पञ्चमं ब्राह्मणम् pañcamaṃ brāhmaṇam
इयं पृथिवी सर्वेषां भूतानां मध्वस्यै पृथिव्यै सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्यां पृथिव्यां तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्म शारीरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||१|| iyaṃ pṛthivī sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasyai pṛthivyai sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasyāṃ pṛthivyāṃ tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātma śārīrastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||1||
इमा आपः सर्वेषां भूतानां मध्वासामपा सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमास्वप्सु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्म रैतसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||२|| imā āpaḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvāsāmapā sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamāsvapsu tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātma raitasastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||2||
अयमग्निः सर्वेषां भूतानां मध्वस्याग्नेः सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिन्नग्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं वाङ्मयस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||३|| ayamagniḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasyāgneḥ sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasminnagnau tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātmaṃ vāṅmayastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||3||
अयं वायुः सर्वेषां भूतानां मधु अस्य वायोः सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिन्वायौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं प्राणस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो अयमेव स योऽयमात्मेदं अमृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||४|| ayaṃ vāyuḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhu asya vāyoḥ sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasminvāyau tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātmaṃ prāṇastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo ayameva sa yo'yamātmedaṃ amṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||4||
अयमादित्यः सर्वेषां भूतानां मध्वस्यादित्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिन्नादित्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं चाक्षुषस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||५|| ayamādityaḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasyādityasya sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasminnāditye tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātmaṃ cākṣuṣastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||5||
इमा दिशः सर्वेषां भूतानां मध्वासां दिशा सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमासु दिक्षु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्म श्रौत्रः प्रातिश्रुत्कस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||६|| imā diśaḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvāsāṃ diśā sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamāsu dikṣu tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātma śrautraḥ prātiśrutkastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||6||
अयं चन्द्रः सर्वेषां भूतानां मध्वस्य चन्द्रस्य सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिश्चन्द्रे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं मानसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||७|| ayaṃ candraḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasya candrasya sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasmiścandre tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātmaṃ mānasastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||7||
इयं विद्युत्सर्वेषां भूतानां मध्वस्यै विद्युतः सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्यां विद्युति तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं तैजसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||८|| iyaṃ vidyutsarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasyai vidyutaḥ sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasyāṃ vidyuti tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātmaṃ taijasastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||8||
अय स्तनयित्नुः सर्वेषां भुतानां मध्वस्य स्तनयित्नोः सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिन्त्स्तनयित्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्म शाब्दः सौवरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||९|| aya stanayitnuḥ sarveṣāṃ bhutānāṃ madhvasya stanayitnoḥ sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasmintstanayitnau tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātma śābdaḥ sauvarastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||9||
अयमाकाशः सर्वेषां भूतानां मध्वस्याकाशस्य सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिन्नाकाशे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्म हृद्याकाशस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||१०|| ayamākāśaḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasyākāśasya sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasminnākāśe tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātma hṛdyākāśastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||10||
अयं धर्मः सर्वेषां भूतानां मध्वस्य धर्मस्य सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिन्धर्मे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं धार्मस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||११|| ayaṃ dharmaḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasya dharmasya sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasmindharme tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamadhyātmaṃ dhārmastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||11||
इद सत्य सर्वेषां भूतानां मध्वस्य सत्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु यश्चाऽयमस्मिन्त्सत्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चाऽयमध्यात्म सात्यस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||१२|| ida satya sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasya satyasya sarvāṇi bhūtāni madhu yaścā'yamasmintsatye tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścā'yamadhyātma sātyastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||12||
इदं मानुष सर्वेषां भूतानां मध्वस्य मानुषस्य सर्वाणि भूतानि मधु यश्चाऽयमस्मिन्मानुषे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव यश्चायमध्यात्मं मानुषस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो अयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||१३|| idaṃ mānuṣa sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasya mānuṣasya sarvāṇi bhūtāni madhu yaścā'yamasminmānuṣe tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva yaścāyamadhyātmaṃ mānuṣastejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo ayameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||13||
अयमात्मा सर्वेषां भूतानां मध्वस्यात्मनः सर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिन्नात्मनि तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमात्मा तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम्॥ ||१४|| ayamātmā sarveṣāṃ bhūtānāṃ madhvasyātmanaḥ sarvāṇi bhūtāni madhu yaścāyamasminnātmani tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo yaścāyamātmā tejomayo'mṛtamayaḥ puruṣo'yameva sa yo'yamātmedamamṛtamidaṃ brahmeda sarvam॥ ||14||
स वा अयमात्मा सर्वेषां भूतानाम् अधिपतिः सर्वेषां भूताना राजा तद्यथा रथनाभौ च रथनेमौ चाराः सर्वे समर्पिता एवमेवास्मिन्नात्मनि सर्वाणि भूतानि सर्वे देवाः सर्वे लोकाः सर्वे प्राणाः सर्व एत आत्मानः समर्पिताः॥ ||१५|| sa vā ayamātmā sarveṣāṃ bhūtānām adhipatiḥ sarveṣāṃ bhūtānā rājā tadyathā rathanābhau ca rathanemau cārāḥ sarve samarpitā evamevāsminnātmani sarvāṇi bhūtāni sarve devāḥ sarve lokāḥ sarve prāṇāḥ sarva eta ātmānaḥ samarpitāḥ॥ ||15||
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत्। तद्वां नरा सनये दस उग्रमाविष्कृणोमि तन्यतुर्न वृष्टिम्। दध्यङ् ह यन्मध्वाथर्वणो वामश्वस्य शीर्ष्णा प्र यदीमुवाचेति॥ ||१६|| idaṃ vai tanmadhu dadhyaṅṅātharvaṇo'śvibhyāmuvāca tadetadṛṣiḥ paśyannavocat। tadvāṃ narā sanaye dasa ugramāviṣkṛṇomi tanyaturna vṛṣṭim। dadhyaṅ ha yanmadhvātharvaṇo vāmaśvasya śīrṣṇā pra yadīmuvāceti॥ ||16||
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच तदेतदृषिः पश्यन्नवोचदाथर्वणायाश्विना दधीचेऽश्व्य शिरः प्रत्यैरयतम्। स वां मधु प्र वोचदृतायन्त्वाष्ट्रं यद्दस्रावपि कक्ष्यं वामिति॥ ||१७|| idaṃ vai tanmadhu dadhyaṅṅātharvaṇo'śvibhyāmuvāca tadetadṛṣiḥ paśyannavocadātharvaṇāyāśvinā dadhīce'śvya śiraḥ pratyairayatam। sa vāṃ madhu pra vocadṛtāyantvāṣṭraṃ yaddasrāvapi kakṣyaṃ vāmiti॥ ||17||
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत्। पुरश्चक्रे द्विपदः पुरश्चक्रे चतुष्पदः पुरः स पक्षी भुत्वा पुरः पुरुष आविशदिति। स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयो नैनेन किं चनानावृतं नैनेन किंचनासम्वृतम्॥ ||१८|| idaṃ vai tanmadhu dadhyaṅṅātharvaṇo'śvibhyāmuvāca tadetadṛṣiḥ paśyannavocat। puraścakre dvipadaḥ puraścakre catuṣpadaḥ puraḥ sa pakṣī bhutvā puraḥ puruṣa āviśaditi। sa vā ayaṃ puruṣaḥ sarvāsu pūrṣu puriśayo nainena kiṃ canānāvṛtaṃ nainena kiṃcanāsamvṛtam॥ ||18||
इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच तदेतदृषिः पश्यन्नवोचद्रूपरूपं प्रतिरूपो बभूव तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय। इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते युक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेति। अयं वै हरयोऽयं वै दश च सहस्राणि बहूनि चानन्तानि च तदेतद्ब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरमबाह्यमयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूरित्यनुशासनम्॥ ||१९|| idaṃ vai tanmadhu dadhyaṅṅātharvaṇo'śvibhyāmuvāca tadetadṛṣiḥ paśyannavocadrūparūpaṃ pratirūpo babhūva tadasya rūpaṃ praticakṣaṇāya। indro māyābhiḥ pururūpa īyate yuktā hyasya harayaḥ śatā daśeti। ayaṃ vai harayo'yaṃ vai daśa ca sahasrāṇi bahūni cānantāni ca tadetadbrahmāpūrvamanaparamanantaramabāhyamayamātmā brahma sarvānubhūrityanuśāsanam॥ ||19||
षष्ठं ब्राह्मणम् ṣaṣṭhaṃ brāhmaṇam
अथ वशः पौतिमाष्यो गौपवनाद्गौपवनः पौतिमाष्यात्‌ पौतिमाष्यो गौपवनाद्गौपवनः कौशिकात्कौशिकः कौण्डिन्यात्कौण्डिन्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कौशिकाच्च गौतमाच्च गौतमः॥ ||१|| atha vaśaḥ pautimāṣyo gaupavanādgaupavanaḥ pautimāṣyāt‌ pautimāṣyo gaupavanādgaupavanaḥ kauśikātkauśikaḥ kauṇḍinyātkauṇḍinyaḥ śāṇḍilyācchāṇḍilyaḥ kauśikācca gautamācca gautamaḥ॥ ||1||
अग्निवेश्यादग्निवेश्यः शाण्डिल्याच्चानभिम्लाताच्चानभिम्लात अनभिम्लातादानभिम्लात अनभिम्लातादानभिम्लातो गौतमाद्गौतमः सैतवप्राचीनयोग्याभ्या सैतवप्राचीनयोग्यौ पाराशर्यात्पाराशर्यो भारद्वाजाद्भारद्वाजो भारद्वाजाच्च गौतमाच्च गौतमो भारद्वाजाद्भारद्वाजः पाराशर्यात्पाराशर्यो वैजवापायनाद्वैजवापायनः कौशिकायनेः कौशिकायनिः॥ ||२|| agniveśyādagniveśyaḥ śāṇḍilyāccānabhimlātāccānabhimlāta anabhimlātādānabhimlāta anabhimlātādānabhimlāto gautamādgautamaḥ saitavaprācīnayogyābhyā saitavaprācīnayogyau pārāśaryātpārāśaryo bhāradvājādbhāradvājo bhāradvājācca gautamācca gautamo bhāradvājādbhāradvājaḥ pārāśaryātpārāśaryo vaijavāpāyanādvaijavāpāyanaḥ kauśikāyaneḥ kauśikāyaniḥ॥ ||2||
घृतकौशिकाद्घृतकौशिकः प्राशर्यायणात्पारशर्यायणः पाराशर्यात्पाराशर्यो जातूकर्ण्यात्जातूकर्ण्य आसुरायणाच्च यास्काच्चासुरायणस्त्रैवणेस्त्रैवणिरौपजन्धनेरौपजन्धनिरासुरेरासुरिर्भारद्वाजाद्भारद्वाज आत्रेयादात्रेयो माण्टेर्माण्टिर्गौतमाद्गौतमो वात्स्याद्वात्स्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कैशोर्यात्काप्यात्कैशोर्यः काप्यः कुमारहारितात्कुमारहारितो गालवाद्गालवो विदर्भीकौण्डिन्याद्विदर्भीकौण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रवाद्वत्सनपाद्बाभ्रवः पथः सौभरात्पन्थाः सौभरोऽयास्यादाङ्गिरसादायास्य अङ्गिरस आभूतेस्त्वाष्ट्रादाभूतिस्त्वाष्ट्रो विश्वरूपात्त्वाष्ट्राद्विश्वरूपस्त्वाष्ट्रोऽव्शिभ्यामश्विनौ दधीच आथर्वणाद्दध्यङ्ङाथर्वणोऽथर्वणो दैवाद्थर्वा दैवो मृत्योः प्राध्वसनान्मृत्युः प्राध्वसनः प्रध्वसनात्प्रध्वसन एकर्षेरेकर्षिर्विप्रचित्तेर्विप्रचित्तिर्व्यष्टेर्व्यष्टिः सनारोः सनारुः सनातनात्सनातनः सनगात्सनगः परमेष्ठिनः परमेष्ठी ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयंभु ब्रह्मणे नमः॥ ||३|| ghṛtakauśikādghṛtakauśikaḥ prāśaryāyaṇātpāraśaryāyaṇaḥ pārāśaryātpārāśaryo jātūkarṇyātjātūkarṇya āsurāyaṇācca yāskāccāsurāyaṇastraivaṇestraivaṇiraupajandhaneraupajandhanirāsurerāsurirbhāradvājādbhāradvāja ātreyādātreyo māṇṭermāṇṭirgautamādgautamo vātsyādvātsyaḥ śāṇḍilyācchāṇḍilyaḥ kaiśoryātkāpyātkaiśoryaḥ kāpyaḥ kumārahāritātkumārahārito gālavādgālavo vidarbhīkauṇḍinyādvidarbhīkauṇḍinyo vatsanapāto bābhravādvatsanapādbābhravaḥ pathaḥ saubharātpanthāḥ saubharo'yāsyādāṅgirasādāyāsya aṅgirasa ābhūtestvāṣṭrādābhūtistvāṣṭro viśvarūpāttvāṣṭrādviśvarūpastvāṣṭro'vśibhyāmaśvinau dadhīca ātharvaṇāddadhyaṅṅātharvaṇo'tharvaṇo daivādtharvā daivo mṛtyoḥ prādhvasanānmṛtyuḥ prādhvasanaḥ pradhvasanātpradhvasana ekarṣerekarṣirvipracittervipracittirvyaṣṭervyaṣṭiḥ sanāroḥ sanāruḥ sanātanātsanātanaḥ sanagātsanagaḥ parameṣṭhinaḥ parameṣṭhī brahmaṇo brahma svayaṃbhu brahmaṇe namaḥ॥ ||3||
अथ तृतीयोऽध्यायः atha tṛtīyo'dhyāyaḥ
प्रथमं ब्राह्मणम् prathamaṃ brāhmaṇam
ॐ॥जनको ह वैदेहो बहुदक्षिणेन यज्ञेनेजे तत्र ह कुरुपञ्चालानां ब्राह्मणा अभिसमेता बभूवुः तस्य ह जनकस्य वैदेहस्य विजिज्ञासा विजिज्ञासा बभूव कः स्विदेषां ब्राह्मणानामनूचानतम इति स ह गवा सहस्रमवरुरोध दश दश पादा एकैकस्याः शृङ्गयोराबद्धा बभूवुः॥ ||१|| oṃ॥janako ha vaideho bahudakṣiṇena yajñeneje tatra ha kurupañcālānāṃ brāhmaṇā abhisametā babhūvuḥ tasya ha janakasya vaidehasya vijijñāsā vijijñāsā babhūva kaḥ svideṣāṃ brāhmaṇānāmanūcānatama iti sa ha gavā sahasramavarurodha daśa daśa pādā ekaikasyāḥ śṛṅgayorābaddhā babhūvuḥ॥ ||1||
तान्होवाच ब्राह्मणा भगवन्तो यो वो ब्रह्मिष्ठः स एता गा उदजतामिति। ते ह ब्राह्मणा न दधृषुरथ ह याज्ञवल्क्यः स्वमेव ब्रह्मचारिणमुवाचैताः सौम्योदज सामश्रवा३ इति ता होदाचकार ते ह ब्राह्मणाश्चुक्रुधुः कथं नो ब्रह्मिष्ठो ब्रुवीतेत्यथ ह जनकस्य वैदेहस्य होताऽश्वलो बभूव स हैनं पप्रच्छ त्वं नु खलु नो याज्ञवल्क्य ब्रह्मिष्ठोऽसी३ इति स होवाच नमो वयं ब्रह्मिष्ठाय कुर्मो गोकामा एव वय स्म इति त ह तत एव प्रष्टुं दध्रे होताऽश्वलः॥ ||२|| tānhovāca brāhmaṇā bhagavanto yo vo brahmiṣṭhaḥ sa etā gā udajatāmiti। te ha brāhmaṇā na dadhṛṣuratha ha yājñavalkyaḥ svameva brahmacāriṇamuvācaitāḥ saumyodaja sāmaśravā3 iti tā hodācakāra te ha brāhmaṇāścukrudhuḥ kathaṃ no brahmiṣṭho bruvītetyatha ha janakasya vaidehasya hotā'śvalo babhūva sa hainaṃ papraccha tvaṃ nu khalu no yājñavalkya brahmiṣṭho'sī3 iti sa hovāca namo vayaṃ brahmiṣṭhāya kurmo gokāmā eva vaya sma iti ta ha tata eva praṣṭuṃ dadhre hotā'śvalaḥ॥ ||2||
याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद सर्वं मृत्युनाऽऽप्त सर्वं मृत्युनाभिपन्नं केन यजमानो मृत्योराप्तिमतिमुच्यत इति होत्रर्त्विजाग्निना वाचा वाग्वै यज्ञस्य होता तद्येयं वाक् सोऽयमग्निः स होता स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः॥ ||३|| yājñavalkyeti hovāca yadida sarvaṃ mṛtyunā''pta sarvaṃ mṛtyunābhipannaṃ kena yajamāno mṛtyorāptimatimucyata iti hotrartvijāgninā vācā vāgvai yajñasya hotā tadyeyaṃ vāk so'yamagniḥ sa hotā sa muktiḥ sā'timuktiḥ॥ ||3||
याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद सर्वमहोरात्राभ्यामाप्त सर्वमहोरात्राभ्यामभिपन्नं केन यजमानोऽहोरात्रयोराप्तिमतिमुच्यत इत्यध्वर्युणर्त्विजा चक्षुषाऽऽदित्येन चक्षुर्वै यज्ञस्याध्वर्युस्तद्यदिदं चक्षुः सोऽसावादित्यः सोऽध्वर्युः स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः॥ ||४|| yājñavalkyeti hovāca yadida sarvamahorātrābhyāmāpta sarvamahorātrābhyāmabhipannaṃ kena yajamāno'horātrayorāptimatimucyata ityadhvaryuṇartvijā cakṣuṣā''dityena cakṣurvai yajñasyādhvaryustadyadidaṃ cakṣuḥ so'sāvādityaḥ so'dhvaryuḥ sa muktiḥ sā'timuktiḥ॥ ||4||
याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद सर्वं पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामाप्त सर्वं पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामभिपन्नं केन यजमानः पूर्वपक्षापरपक्षयोराप्तिमतिमुच्यत इत्युद्गात्रर्त्विजा वायुना प्राणेन प्राणो वै यज्ञस्योद्गाता तद्योऽयं प्राणः स वायुः स उद्गाता स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः॥ ||५|| yājñavalkyeti hovāca yadida sarvaṃ pūrvapakṣāparapakṣābhyāmāpta sarvaṃ pūrvapakṣāparapakṣābhyāmabhipannaṃ kena yajamānaḥ pūrvapakṣāparapakṣayorāptimatimucyata ityudgātrartvijā vāyunā prāṇena prāṇo vai yajñasyodgātā tadyo'yaṃ prāṇaḥ sa vāyuḥ sa udgātā sa muktiḥ sā'timuktiḥ॥ ||5||
याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदमन्तरिक्षमनारम्बणमिव केनाऽऽक्रमेण यजमानः स्वर्गं लोकमाक्रमत इति ब्रह्मणर्त्विजा मनसा चन्द्रेण मनो वै यज्ञस्य ब्रह्मा तद्यदिदं मनः सोऽसौ चन्द्रः स ब्रह्मा स मुक्तिः साऽतिमुक्तिरित्यतिमोक्षा अथ संपदः॥ ||६|| yājñavalkyeti hovāca yadidamantarikṣamanārambaṇamiva kenā''krameṇa yajamānaḥ svargaṃ lokamākramata iti brahmaṇartvijā manasā candreṇa mano vai yajñasya brahmā tadyadidaṃ manaḥ so'sau candraḥ sa brahmā sa muktiḥ sā'timuktirityatimokṣā atha saṃpadaḥ॥ ||6||
याज्ञवल्क्येति होवाच कतिभिरयमद्यर्ग्भिर्होतास्मिन्यज्ञे करिष्यतीति तिसृभिरिति कतमास्तास्तिस्र इति पुरोनुवाक्या च याज्या च शस्यैव तृतीया किं ताभिर्जयतीति यत्किञ्चेदं प्राणभृदिति॥ ||७|| yājñavalkyeti hovāca katibhirayamadyargbhirhotāsminyajñe kariṣyatīti tisṛbhiriti katamāstāstisra iti puronuvākyā ca yājyā ca śasyaiva tṛtīyā kiṃ tābhirjayatīti yatkiñcedaṃ prāṇabhṛditi॥ ||7||
याज्ञवल्क्येति होवाच कत्ययमद्याध्वर्युरस्मिन्यज्ञ आहुतीर्होष्यतीति तिस्र इति कतमास्तास्तिस्र इति या हुता उज्ज्वलन्ति या हुता अतिनेदन्ते या हुता अधिशेरते किं ताभिर्जयतीति या हुता उज्ज्वलन्ति देवलोकमेव ताभिर्जयति दीप्यत इति हि देवलोको या हुता अतिनेदन्ते पितृलोकमेव ताविर्जयत्यातीव हि पितृलोको या हुता अधिशेरते मनुष्यलोकमेव ताविर्जयत्यध इव हि मनुष्यलोकः॥ ||८|| yājñavalkyeti hovāca katyayamadyādhvaryurasminyajña āhutīrhoṣyatīti tisra iti katamāstāstisra iti yā hutā ujjvalanti yā hutā atinedante yā hutā adhiśerate kiṃ tābhirjayatīti yā hutā ujjvalanti devalokameva tābhirjayati dīpyata iti hi devaloko yā hutā atinedante pitṛlokameva tāvirjayatyātīva hi pitṛloko yā hutā adhiśerate manuṣyalokameva tāvirjayatyadha iva hi manuṣyalokaḥ॥ ||8||
याज्ञवल्क्येति होवाच कतिभिरयमद्य ब्रह्मा यज्ञं दक्षिणतो देवताभिर्गोपायतीत्येकयेति कतमा सैकेति मन एवेत्यनन्तं वै मनोऽनन्ता विश्वे देवा अनन्तमेव स तेन लोकं जयति॥ ||९|| yājñavalkyeti hovāca katibhirayamadya brahmā yajñaṃ dakṣiṇato devatābhirgopāyatītyekayeti katamā saiketi mana evetyanantaṃ vai mano'nantā viśve devā anantameva sa tena lokaṃ jayati॥ ||9||
याज्ञवल्क्येति होवाच कत्ययमद्योद्गाताऽस्मिन्यज्ञे स्तोत्रियाः स्तोष्यतीति तिस्र इति कतमास्तास्तिस्र इति पुरोनुवाक्या च याज्या च शस्यैव तृतीया कतमास्ता या अध्यात्ममिति प्राण एव पुरोनुवाक्याऽपानो याज्या व्यानः शस्या किं ताभिर्जयतीति पृथिवीलोकमिव पुरोनुवाक्यया जयन्त्यन्तरिक्षलोकं याज्यया द्युलोकशस्यया ततो ह होताऽश्वल उपरराम॥ ||१०|| yājñavalkyeti hovāca katyayamadyodgātā'sminyajñe stotriyāḥ stoṣyatīti tisra iti katamāstāstisra iti puronuvākyā ca yājyā ca śasyaiva tṛtīyā katamāstā yā adhyātmamiti prāṇa eva puronuvākyā'pāno yājyā vyānaḥ śasyā kiṃ tābhirjayatīti pṛthivīlokamiva puronuvākyayā jayantyantarikṣalokaṃ yājyayā dyulokaśasyayā tato ha hotā'śvala upararāma॥ ||10||
द्वितीयं ब्राह्मणम् dvitīyaṃ brāhmaṇam
अथ हैनं जारत्कारव आर्तभागः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच कति ग्रहाः कत्यतिग्रहा इति। अष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहा इति ये तेऽष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहाः कतमे त इति॥ ||१|| atha hainaṃ jāratkārava ārtabhāgaḥ papraccha yājñavalkyeti hovāca kati grahāḥ katyatigrahā iti। aṣṭau grahā aṣṭāvatigrahā iti ye te'ṣṭau grahā aṣṭāvatigrahāḥ katame ta iti॥ ||1||
राणो वै ग्रहः सोऽपानेनाऽतिग्राहेण गृहीतोऽपानेन हि गन्धाञ्जिघ्रति। ||२|| rāṇo vai grahaḥ so'pānenā'tigrāheṇa gṛhīto'pānena hi gandhāñjighrati। ||2||
वाग्वै ग्रहः स नाम्नाऽतिग्राहेण गृहीतो वाचा हि नामान्यभिवदति॥ ||३|| vāgvai grahaḥ sa nāmnā'tigrāheṇa gṛhīto vācā hi nāmānyabhivadati॥ ||3||
जिह्वा वै ग्रहः स रसेनाऽतिग्राहेण गृहीतो जिह्वया हि रसान्विजानाति॥ ||४|| jihvā vai grahaḥ sa rasenā'tigrāheṇa gṛhīto jihvayā hi rasānvijānāti॥ ||4||
चक्षुर्वै ग्रहः स रूपेणाऽतिग्राहेण गृहीतस्चक्षुषा हि रूपाणि पश्यति॥ ||५|| cakṣurvai grahaḥ sa rūpeṇā'tigrāheṇa gṛhītascakṣuṣā hi rūpāṇi paśyati॥ ||5||
रोत्रं वै ग्रहः स शब्देनाऽतिग्राहेण गृहीतः श्रोत्रेण हि शब्दाञ्छृणोति॥ ||६|| rotraṃ vai grahaḥ sa śabdenā'tigrāheṇa gṛhītaḥ śrotreṇa hi śabdāñchṛṇoti॥ ||6||
मनो वै ग्रहः स कामेनाऽतिग्राहेण गृहीतो मनसा हि कामान्कामयते॥ ||७|| mano vai grahaḥ sa kāmenā'tigrāheṇa gṛhīto manasā hi kāmānkāmayate॥ ||7||
हस्तौ वै ग्रहः स कर्मणाऽतिग्राहेण गृहीतो हस्ताभ्या हि कर्म करोति॥ ||८|| hastau vai grahaḥ sa karmaṇā'tigrāheṇa gṛhīto hastābhyā hi karma karoti॥ ||8||
त्वग्वै ग्रहः स स्पर्शेनाऽतिग्राहेण गृहीतस्त्वचा हि स्पर्शान्वेदयत इत्यष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहाः॥ ||९|| tvagvai grahaḥ sa sparśenā'tigrāheṇa gṛhītastvacā hi sparśānvedayata ityaṣṭau grahā aṣṭāvatigrahāḥ॥ ||9||
याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद सर्वं मृत्योरन्नं का स्वित्सा देवता यस्या मृत्युरन्नमित्यग्निर्वै मृत्युः सोऽपामन्नमप पुनर्मृत्युं जयति॥ ||१०|| yājñavalkyeti hovāca yadida sarvaṃ mṛtyorannaṃ kā svitsā devatā yasyā mṛtyurannamityagnirvai mṛtyuḥ so'pāmannamapa punarmṛtyuṃ jayati॥ ||10||
याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रायं पुरुषो म्रियत उदस्मात्प्राणाः क्रामन्त्याहो३ नेति नेति होवाच याज्ञवल्क्योऽत्रैव समवनीयन्ते स उच्छ्वयत्याध्मायत्याध्मातो मृतः शेते॥ ||११|| yājñavalkyeti hovāca yatrāyaṃ puruṣo mriyata udasmātprāṇāḥ krāmantyāho3 neti neti hovāca yājñavalkyo'traiva samavanīyante sa ucchvayatyādhmāyatyādhmāto mṛtaḥ śete॥ ||11||
याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रायं पुरुषो म्रियते किमेनं न जहातीति नामेत्यनन्तं वै नामानन्ता विश्वे देवा अनन्तमेव स तेन लोकं जयति॥ ||१२|| yājñavalkyeti hovāca yatrāyaṃ puruṣo mriyate kimenaṃ na jahātīti nāmetyanantaṃ vai nāmānantā viśve devā anantameva sa tena lokaṃ jayati॥ ||12||
याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्याग्निं वागप्येति वातं प्राणश्चक्षुरादित्यं मनश्चन्द्रं दिशः श्रोत्रं पृथिवी शरीरमाकाशमात्मौषधीर्लोमानि वनस्पतीन्केशा अप्सु लोहितं च रेतश्च निधीयते क्वायं तदा पुरुषो भवतीत्याहर सौम्य हस्तमार्तभागाऽऽवमेवैतस्य वेदिष्यावो न नावेतत्सजन इति तौ होत्क्रम्य मन्त्रयांचक्रते तौ ह यदूचतुः कर्म हैव तदूचतुरथ ह यत्प्रशसतुः कर्म हैव तत्प्रशसतुः पुण्यो वै पुण्येन कर्मणा भवति पापः पापेनेति ततो ह जारत्कारव आर्तभाग उपरराम। ||१३|| yājñavalkyeti hovāca yatrāsya puruṣasya mṛtasyāgniṃ vāgapyeti vātaṃ prāṇaścakṣurādityaṃ manaścandraṃ diśaḥ śrotraṃ pṛthivī śarīramākāśamātmauṣadhīrlomāni vanaspatīnkeśā apsu lohitaṃ ca retaśca nidhīyate kvāyaṃ tadā puruṣo bhavatītyāhara saumya hastamārtabhāgā''vamevaitasya vediṣyāvo na nāvetatsajana iti tau hotkramya mantrayāṃcakrate tau ha yadūcatuḥ karma haiva tadūcaturatha ha yatpraśasatuḥ karma haiva tatpraśasatuḥ puṇyo vai puṇyena karmaṇā bhavati pāpaḥ pāpeneti tato ha jāratkārava ārtabhāga upararāma। ||13||
तृतीयं ब्राह्मणम् tṛtīyaṃ brāhmaṇam
अथ हैनं भुज्युर्लाह्यायनिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच मद्रेषु चरकाः पर्यव्रजाम ते पतञ्चलस्य काप्यस्य गृहानैम तस्यासीद्दुहिता गन्धर्वगृहीता तमपृच्छाम कोऽसीति सोऽब्रवीत्सुधन्वाऽऽङ्गिरस इति तं यदा लोकानामन्तानपृच्छामाथैनमब्रूम क्व पारिक्षिता अभवन्निति क्व पारिक्षिता अभवन्निति स त्वा पृच्छामि याज्ञवल्क्य क्व पारिक्षिता अभवन्निति॥ ||१|| atha hainaṃ bhujyurlāhyāyaniḥ papraccha yājñavalkyeti hovāca madreṣu carakāḥ paryavrajāma te patañcalasya kāpyasya gṛhānaima tasyāsīdduhitā gandharvagṛhītā tamapṛcchāma ko'sīti so'bravītsudhanvā''ṅgirasa iti taṃ yadā lokānāmantānapṛcchāmāthainamabrūma kva pārikṣitā abhavanniti kva pārikṣitā abhavanniti sa tvā pṛcchāmi yājñavalkya kva pārikṣitā abhavanniti॥ ||1||
स होवाचोवाच वै सोऽगच्छन्वै ते तद्यत्राश्वमेधयाजिनो गच्छन्तीति क्व न्वश्वमेधयाजिनो गच्छन्तीति द्वात्रिशतं वै देवरथाह्न्यान्ययं लोकस्त समन्तं पृथिवी द्विस्तावत्पर्येति ता समन्तं पृथिवीं द्विस्तावत्समुद्रः पर्येति तद्यावती क्षुरस्य धारा यावद्वा मक्षिकायाः पत्रं तावानन्तरेणाकाशस्तानिन्द्रः सुपर्णो भूत्वा वायवे प्रायच्छत्तान्वायुरात्मनि धित्वा तत्रागमयद्यत्राश्वमेधयाजिनोऽभवन्नित्येवमिव वै स वायुमेव प्रशशस तस्माद्वायुरेव व्यष्टिर्वायुः समष्टिरप पुनर्मृत्युं जयति य एवं वेद ततो ह भुज्युर्लाह्यायनिरुपरराम॥ ||२|| sa hovācovāca vai so'gacchanvai te tadyatrāśvamedhayājino gacchantīti kva nvaśvamedhayājino gacchantīti dvātriśataṃ vai devarathāhnyānyayaṃ lokasta samantaṃ pṛthivī dvistāvatparyeti tā samantaṃ pṛthivīṃ dvistāvatsamudraḥ paryeti tadyāvatī kṣurasya dhārā yāvadvā makṣikāyāḥ patraṃ tāvānantareṇākāśastānindraḥ suparṇo bhūtvā vāyave prāyacchattānvāyurātmani dhitvā tatrāgamayadyatrāśvamedhayājino'bhavannityevamiva vai sa vāyumeva praśaśasa tasmādvāyureva vyaṣṭirvāyuḥ samaṣṭirapa punarmṛtyuṃ jayati ya evaṃ veda tato ha bhujyurlāhyāyanirupararāma॥ ||2||
चतुर्थं ब्राह्मणम् caturthaṃ brāhmaṇam
अथ हैनमुषस्तश्चाक्रायणः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच यत्साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म य आत्मा सर्वान्तरस्तं मे व्याचक्ष्व इत्येष त आत्मा सर्वान्तरः कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तरो यः प्राणेन प्राणिति स त आत्मा सर्वान्तरो योऽपानेनापानिति स त आत्मा सर्वान्तरो यो व्यानेन व्यानिति स त आत्मा सर्वान्तरो य उदानेनोदानिति स त आत्मा सर्वान्तर एश त आत्मा सर्वन्तरः॥ ||१|| atha hainamuṣastaścākrāyaṇaḥ papraccha yājñavalkyeti hovāca yatsākṣādaparokṣādbrahma ya ātmā sarvāntarastaṃ me vyācakṣva ityeṣa ta ātmā sarvāntaraḥ katamo yājñavalkya sarvāntaro yaḥ prāṇena prāṇiti sa ta ātmā sarvāntaro yo'pānenāpāniti sa ta ātmā sarvāntaro yo vyānena vyāniti sa ta ātmā sarvāntaro ya udānenodāniti sa ta ātmā sarvāntara eśa ta ātmā sarvantaraḥ॥ ||1||
स होवाचोषस्तश्चाक्रायणो यथा विब्रूयादसौ गौरसावश्व इत्येवमेवैतद्व्यपदिष्टं भवति यदेव साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म य आत्मा सर्वान्तरस्तं मे व्याचक्ष्वेत्येष त आत्मा सर्वान्तरः कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तरः। न दृष्टेर्द्रष्टारं पश्येर्न श्रुतेः श्रोतार शृणुया न मतेर्मन्तारं मन्वीथा न विज्ञातेर्विज्ञातारं विजानीयाः। एष त आत्मा सर्वान्तरोऽतोऽन्यदार्तं ततो होषस्तश्चाक्रायण उपरराम॥ ||२|| sa hovācoṣastaścākrāyaṇo yathā vibrūyādasau gaurasāvaśva ityevamevaitadvyapadiṣṭaṃ bhavati yadeva sākṣādaparokṣādbrahma ya ātmā sarvāntarastaṃ me vyācakṣvetyeṣa ta ātmā sarvāntaraḥ katamo yājñavalkya sarvāntaraḥ। na dṛṣṭerdraṣṭāraṃ paśyerna śruteḥ śrotāra śṛṇuyā na matermantāraṃ manvīthā na vijñātervijñātāraṃ vijānīyāḥ। eṣa ta ātmā sarvāntaro'to'nyadārtaṃ tato hoṣastaścākrāyaṇa upararāma॥ ||2||
पञ्चमं ब्राह्मणम् pañcamaṃ brāhmaṇam
अथ हैनं कहोलः कहोलः कौषीतकेयः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच यदेव साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म य आत्मा सर्वान्तरस्तं मे व्याचक्ष्वेत्येष त आत्मा सर्वान्तरः। कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तरो योऽशयनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति। एतं वै तमात्मानं विदित्वा ब्राह्मणाः पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति या ह्येव पुत्रैषणा सा वित्तैषणा या वित्तैषणा सा लोकैषणोभे ह्येते एषणे एव भवतस्तस्माद् ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेद्बाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ मुनिरमौनं च मौनं च निर्विद्याऽथ ब्राह्मणः स ब्राह्मणः केन स्याद्येन स्यात्तेनेदृश एवतोऽन्यदार्तं ततो ह कहोलः कौषीतकेय उपरराम॥ ||१|| atha hainaṃ kaholaḥ kaholaḥ kauṣītakeyaḥ papraccha yājñavalkyeti hovāca yadeva sākṣādaparokṣādbrahma ya ātmā sarvāntarastaṃ me vyācakṣvetyeṣa ta ātmā sarvāntaraḥ। katamo yājñavalkya sarvāntaro yo'śayanāyāpipāse śokaṃ mohaṃ jarāṃ mṛtyumatyeti। etaṃ vai tamātmānaṃ viditvā brāhmaṇāḥ putraiṣaṇāyāśca vittaiṣaṇāyāśca lokaiṣaṇāyāśca vyutthāyātha bhikṣācaryaṃ caranti yā hyeva putraiṣaṇā sā vittaiṣaṇā yā vittaiṣaṇā sā lokaiṣaṇobhe hyete eṣaṇe eva bhavatastasmād brāhmaṇaḥ pāṇḍityaṃ nirvidya bālyena tiṣṭhāsedbālyaṃ ca pāṇḍityaṃ ca nirvidyātha muniramaunaṃ ca maunaṃ ca nirvidyā'tha brāhmaṇaḥ sa brāhmaṇaḥ kena syādyena syāttenedṛśa evato'nyadārtaṃ tato ha kaholaḥ kauṣītakeya upararāma॥ ||1||
षष्ठं ब्राह्मणम् ṣaṣṭhaṃ brāhmaṇam
अथ हैनं गार्गी वाचक्नवी पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद सर्वमप्स्वोतं च प्रोतं च कस्मिन्नु खल्वाप ओताश्च प्रोताश्चेति वायौ गार्गीति कस्मिन्नु खलु वायुरोतश्च प्रोतश्चेत्यन्तरिक्षलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खल्वन्तरिक्षलोका ओताश्च प्रोताश्चेति गन्धर्वलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खल्वन्तरिक्षलोका गन्धर्वलोका ओताश्च प्रोताश्चेत्यादित्यलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खल्वादित्यलोका ओताश्च प्रोताश्चेति चन्द्रलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खलु चन्द्रलोका ओताश्च प्रोताश्चेति नक्षत्रलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खलु नक्षत्रलोका ओताश्च प्रोताश्चेति देवलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खलु देवलोका ओताश्च प्रोताश्चेतीन्द्रलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खल्विन्द्रलोका ओताश्च प्रोताश्चेति प्रजापतिलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खलु प्रजापतिलोका ओताश्च प्रोताश्चेति ब्रह्मलोकेषु गार्गीति कस्मिन्नु खलु ब्रह्मलोका ओताश्च प्रोताश्चेति स होवाच गार्गि माऽतिप्राक्षीर्मा ते मूर्धा व्यपप्तदनतिप्रश्न्यां वै देवतामतिपृच्छसि गार्गि माऽतिप्राक्षीरिति ततो ह गार्गी वाचक्नव्युपरराम॥ ||१|| atha hainaṃ gārgī vācaknavī papraccha yājñavalkyeti hovāca yadida sarvamapsvotaṃ ca protaṃ ca kasminnu khalvāpa otāśca protāśceti vāyau gārgīti kasminnu khalu vāyurotaśca protaścetyantarikṣalokeṣu gārgīti kasminnu khalvantarikṣalokā otāśca protāśceti gandharvalokeṣu gārgīti kasminnu khalvantarikṣalokā gandharvalokā otāśca protāścetyādityalokeṣu gārgīti kasminnu khalvādityalokā otāśca protāśceti candralokeṣu gārgīti kasminnu khalu candralokā otāśca protāśceti nakṣatralokeṣu gārgīti kasminnu khalu nakṣatralokā otāśca protāśceti devalokeṣu gārgīti kasminnu khalu devalokā otāśca protāścetīndralokeṣu gārgīti kasminnu khalvindralokā otāśca protāśceti prajāpatilokeṣu gārgīti kasminnu khalu prajāpatilokā otāśca protāśceti brahmalokeṣu gārgīti kasminnu khalu brahmalokā otāśca protāśceti sa hovāca gārgi mā'tiprākṣīrmā te mūrdhā vyapaptadanatipraśnyāṃ vai devatāmatipṛcchasi gārgi mā'tiprākṣīriti tato ha gārgī vācaknavyupararāma॥ ||1||
सप्तमं ब्राह्मणम् saptamaṃ brāhmaṇam
अथ हैनमुद्दालक आरुणिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच मद्रेष्ववसाम पतञ्चलस्य काप्यस्य गृहेषु यज्ञमधीयानास्तस्यासीद्भार्या गन्धर्वगृहीता तमपृच्छाम कोऽसीति सोऽब्रवीत् कबन्ध आथर्वण इति सोऽब्रवीत्पतञ्चलं काप्यं याज्ञिकाश्च वेत्थ नु त्वं काप्य तत्सूत्रं यस्मिन्नयं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि संदृब्धानि भवन्तीति सोऽब्रवीत्पतञ्चलः काप्यो नाहं तद्भगवन्वेदेति सोऽब्रवीत्पतञ्चलं काप्यं याज्ञिकाश्च वेत्थ नु त्वं काप्य तमन्तर्यामिणं य इमं च लोकं परं च लोक सर्वाणि च भूतानि योऽन्तरो यमयतीति सोऽब्रवीत्पतञ्चलः काप्योः नाहं तं भगवन्वेदेति सोऽब्रवीत्पतञ्चलं काप्यं याज्ञिकाश्च यो वै तत्काप्य सूत्रं विद्यात्तं चान्तर्यामिणमिति स ब्रह्मवित्स लोकवित्स देववित्स वेदवित्स भूतवित्स आत्मवित्स सर्वविदिति तेभ्योऽब्रवीत्तदहं वेद तच्चेत्त्वं याज्ञवल्क्य सूत्रमविद्वास्तं चान्तर्यामिणं ब्रह्मगवीरुदजसे मूर्धा ते विपतिष्यतीति वेद वा अहं गौतम तत्सूत्रं तं चान्तर्यामिणमिति यो वा इदं कश्चिद्ब्रूयाद्वेद वेदेति यथा वेत्थ तथा ब्रूहीति॥ ||१|| atha hainamuddālaka āruṇiḥ papraccha yājñavalkyeti hovāca madreṣvavasāma patañcalasya kāpyasya gṛheṣu yajñamadhīyānāstasyāsīdbhāryā gandharvagṛhītā tamapṛcchāma ko'sīti so'bravīt kabandha ātharvaṇa iti so'bravītpatañcalaṃ kāpyaṃ yājñikāśca vettha nu tvaṃ kāpya tatsūtraṃ yasminnayaṃ ca lokaḥ paraśca lokaḥ sarvāṇi ca bhūtāni saṃdṛbdhāni bhavantīti so'bravītpatañcalaḥ kāpyo nāhaṃ tadbhagavanvedeti so'bravītpatañcalaṃ kāpyaṃ yājñikāśca vettha nu tvaṃ kāpya tamantaryāmiṇaṃ ya imaṃ ca lokaṃ paraṃ ca loka sarvāṇi ca bhūtāni yo'ntaro yamayatīti so'bravītpatañcalaḥ kāpyoḥ nāhaṃ taṃ bhagavanvedeti so'bravītpatañcalaṃ kāpyaṃ yājñikāśca yo vai tatkāpya sūtraṃ vidyāttaṃ cāntaryāmiṇamiti sa brahmavitsa lokavitsa devavitsa vedavitsa bhūtavitsa ātmavitsa sarvaviditi tebhyo'bravīttadahaṃ veda taccettvaṃ yājñavalkya sūtramavidvāstaṃ cāntaryāmiṇaṃ brahmagavīrudajase mūrdhā te vipatiṣyatīti veda vā ahaṃ gautama tatsūtraṃ taṃ cāntaryāmiṇamiti yo vā idaṃ kaścidbrūyādveda vedeti yathā vettha tathā brūhīti॥ ||1||
स होवाचः वायुर्वै गौतम तत्सूत्रं वायुना वै गौतम सूत्रेणायं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि संदृब्धानि भवन्ति तस्माद्वै गौतम पुरुषं प्रेतमाहुर्व्यस्रसिषतास्याङ्गानीति वायुना हि गौतम सूत्रेण संदृब्धानि भवन्तीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्यान्तर्यामिणं ब्रूहीति॥ ||२|| sa hovācaḥ vāyurvai gautama tatsūtraṃ vāyunā vai gautama sūtreṇāyaṃ ca lokaḥ paraśca lokaḥ sarvāṇi ca bhūtāni saṃdṛbdhāni bhavanti tasmādvai gautama puruṣaṃ pretamāhurvyasrasiṣatāsyāṅgānīti vāyunā hi gautama sūtreṇa saṃdṛbdhāni bhavantītyevamevaitadyājñavalkyāntaryāmiṇaṃ brūhīti॥ ||2||
यः पृथिव्यां तिष्ठन्पृथिव्या अन्तरो यं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||३|| yaḥ pṛthivyāṃ tiṣṭhanpṛthivyā antaro yaṃ pṛthivī na veda yasya pṛthivī śarīraṃ yaḥ pṛthivīmantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||3||
योऽप्सु तिष्ठन्नभ्द्योऽन्तरो यमापो न विदुर्यस्यापः शरीरं योऽपोऽन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||४|| yo'psu tiṣṭhannabhdyo'ntaro yamāpo na viduryasyāpaḥ śarīraṃ yo'po'ntaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||4||
योऽग्नौ तिष्ठन्नग्नेरन्तरो यमग्निर्न वेद यस्याग्निः शरीरं योऽग्निमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||५|| yo'gnau tiṣṭhannagnerantaro yamagnirna veda yasyāgniḥ śarīraṃ yo'gnimantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||5||
योऽन्तरिक्षे तिष्ठन्नन्तरिक्षादन्तरो यमन्तरिक्षं न वेद यस्यान्तरिक्ष शरीरं योऽन्तरिक्षमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||६|| yo'ntarikṣe tiṣṭhannantarikṣādantaro yamantarikṣaṃ na veda yasyāntarikṣa śarīraṃ yo'ntarikṣamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||6||
यो वायौ तिष्ठन्वायोरन्तरः ,यं वायुर्न वेद,यस्य वायुः शरीरम्, यो वायुमन्तरो यमयति,एष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||७|| yo vāyau tiṣṭhanvāyorantaraḥ ,yaṃ vāyurna veda,yasya vāyuḥ śarīram, yo vāyumantaro yamayati,eṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||7||
यो दिवि तिष्ठन्दिवोऽन्तरो यं द्यौर्न वेद यस्य द्यौः शरीरं यो दिवमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||८|| yo divi tiṣṭhandivo'ntaro yaṃ dyaurna veda yasya dyauḥ śarīraṃ yo divamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||8||
य आदित्ये तिष्ठन्नादित्यादन्तरो यमादित्यो न वेद यस्यादित्यः शरीरं य आदित्यमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||९|| ya āditye tiṣṭhannādityādantaro yamādityo na veda yasyādityaḥ śarīraṃ ya ādityamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||9||
यो दिक्षु तिष्ठन्दिग्भ्योऽन्तरो यं दिशो न विदुर्यस्य दिशः शरीरं यो दिशोऽन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||१०|| yo dikṣu tiṣṭhandigbhyo'ntaro yaṃ diśo na viduryasya diśaḥ śarīraṃ yo diśo'ntaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||10||
यश्चन्द्रतारके तिष्ठश्चन्द्रतारकादन्तरो यं चन्द्रतारकं न वेद यस्य चन्द्रतारक शरीरं यश्चन्द्रतारकमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||११|| yaścandratārake tiṣṭhaścandratārakādantaro yaṃ candratārakaṃ na veda yasya candratāraka śarīraṃ yaścandratārakamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||11||
य आकाशे तिष्ठन्नाकाशादन्तरो यमाकाशो न वेद यस्याकाशः शरीरं य आकाशमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||१२|| ya ākāśe tiṣṭhannākāśādantaro yamākāśo na veda yasyākāśaḥ śarīraṃ ya ākāśamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||12||
यस्तमसि तिष्ठस्तमसोऽन्तरो यं तमो न वेद यस्य तमः शरीरं यस्तमोऽन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||१३|| yastamasi tiṣṭhastamaso'ntaro yaṃ tamo na veda yasya tamaḥ śarīraṃ yastamo'ntaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||13||
यस्तेजसि तिष्ठस्तेजसोऽन्तरो यं तेजो न वेद यस्य तेजः शरीरं यस्तेजोऽन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः इत्यधिदैवतमथाधिभूतम्॥ ||१४|| yastejasi tiṣṭhastejaso'ntaro yaṃ tejo na veda yasya tejaḥ śarīraṃ yastejo'ntaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ ityadhidaivatamathādhibhūtam॥ ||14||
यः सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्त्सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽन्तरो य सर्वाणि भूतानि न विदुर्यस्य सर्वाणि भूतानि शरीरं यः सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृत इत्याधिभूतमथाध्यात्मम्॥ ||१५|| yaḥ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantsarvebhyo bhūtebhyo'ntaro ya sarvāṇi bhūtāni na viduryasya sarvāṇi bhūtāni śarīraṃ yaḥ sarvāṇi bhūtānyantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛta ityādhibhūtamathādhyātmam॥ ||15||
यः प्राणे तिष्ठन्प्राणादन्तरो यं प्राणो न वेद यस्य प्राणः शरीरं यः प्राणमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||१६|| yaḥ prāṇe tiṣṭhanprāṇādantaro yaṃ prāṇo na veda yasya prāṇaḥ śarīraṃ yaḥ prāṇamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||16||
यो वाचि तिष्ठन्वाचोऽन्तरो यं वाङ् न वेद यस्य वाक् शरीरं यो वाचमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||१७|| yo vāci tiṣṭhanvāco'ntaro yaṃ vāṅ na veda yasya vāk śarīraṃ yo vācamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||17||
यश्चक्षुषि तिष्ठश्चक्षुषोऽन्तरो यं चक्षुर्न वेद यस्य चक्षुः शरीरं यश्चक्षुरन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||१८|| yaścakṣuṣi tiṣṭhaścakṣuṣo'ntaro yaṃ cakṣurna veda yasya cakṣuḥ śarīraṃ yaścakṣurantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||18||
यः श्रोत्रे तिष्ठञ्छ्रोत्रादन्तरो य श्रोत्रं न वेद यस्य श्रोत्र शरीरं यः श्रोत्रमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||१९|| yaḥ śrotre tiṣṭhañchrotrādantaro ya śrotraṃ na veda yasya śrotra śarīraṃ yaḥ śrotramantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||19||
यो मनसि तिष्ठन्मनसोऽन्तरो यं मनो न वेद यस्य मनः शरीरं यो मनोऽन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||२०|| yo manasi tiṣṭhanmanaso'ntaro yaṃ mano na veda yasya manaḥ śarīraṃ yo mano'ntaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||20||
यस्त्वचि तिष्ठत्वचोऽन्तरो यं त्वङ्न वेद यस्य त्वक् शरीरं यस्त्वचमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||२१|| yastvaci tiṣṭhatvaco'ntaro yaṃ tvaṅna veda yasya tvak śarīraṃ yastvacamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||21||
यो विज्ञाने तिष्ठन्विज्ञानादन्तरो यं विज्ञानं न वेद यस्य विज्ञान शरीरं यो विज्ञानमन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः॥ ||२२|| yo vijñāne tiṣṭhanvijñānādantaro yaṃ vijñānaṃ na veda yasya vijñāna śarīraṃ yo vijñānamantaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛtaḥ॥ ||22||
यो रेतसि तिष्ठ रेतसोऽन्तरो य रेतो न वेद यस्य रेतः शरीरं यो रेतोऽन्तरो यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतोऽदृष्टो द्रष्टाऽश्रुतः श्रोताऽमतो मन्ताऽविज्ञातो विज्ञाता नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा नान्योऽतोऽस्ति श्रोता नान्योऽतोऽस्ति मन्ता नान्योऽतोऽस्ति विज्ञातैष त आत्मान्तर्याम्यमृतोऽतोऽन्यदार्तं ततो होद्दालक आरुणिरुपरराम॥ ||२३|| yo retasi tiṣṭha retaso'ntaro ya reto na veda yasya retaḥ śarīraṃ yo reto'ntaro yamayatyeṣa ta ātmāntaryāmyamṛto'dṛṣṭo draṣṭā'śrutaḥ śrotā'mato mantā'vijñāto vijñātā nānyo'to'sti draṣṭā nānyo'to'sti śrotā nānyo'to'sti mantā nānyo'to'sti vijñātaiṣa ta ātmāntaryāmyamṛto'to'nyadārtaṃ tato hoddālaka āruṇirupararāma॥ ||23||
अष्टमं ब्राह्मणम् aṣṭamaṃ brāhmaṇam
अथ ह वाचक्नव्युवाच ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामि तौ चेन्मे वक्ष्यति न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद्ब्रह्मोद्यं जेतेति पृच्छ गार्गीति॥ ||१|| atha ha vācaknavyuvāca brāhmaṇā bhagavanto hantāhamimaṃ dvau praśnau prakṣyāmi tau cenme vakṣyati na vai jātu yuṣmākamimaṃ kaścidbrahmodyaṃ jeteti pṛccha gārgīti॥ ||1||
सा होवाचाहं वै त्वा याज्ञवल्क्य यथा काश्यो वा वैदेहो वोग्रपुत्र उज्ज्यं धनुरधिज्यं कृत्वा द्वौ बाणवन्तौ सपत्नातिव्याधिनौ हस्ते कृत्वोपोत्तिष्ठेदेवमेवाहं त्वा द्वाभ्यां प्रश्नाभ्यामुपोदस्थां तौ मे ब्रूहीति पृच्छ गार्गीति॥ ||२|| sā hovācāhaṃ vai tvā yājñavalkya yathā kāśyo vā vaideho vograputra ujjyaṃ dhanuradhijyaṃ kṛtvā dvau bāṇavantau sapatnātivyādhinau haste kṛtvopottiṣṭhedevamevāhaṃ tvā dvābhyāṃ praśnābhyāmupodasthāṃ tau me brūhīti pṛccha gārgīti॥ ||2||
सा होवाचः यदूर्ध्वं याज्ञवल्क्य दिवो यदवाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षते कस्मिस्तदोतं च प्रोतं चेति॥ ||३|| sā hovācaḥ yadūrdhvaṃ yājñavalkya divo yadavāk pṛthivyā yadantarā dyāvāpṛthivī ime yadbhūtaṃ ca bhavacca bhaviṣyaccetyācakṣate kasmistadotaṃ ca protaṃ ceti॥ ||3||
स होवाच यदूर्ध्वं गार्गि दिवो यदवाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षत आकाशे तदोतं च प्रोतं चेति॥ ||४|| sa hovāca yadūrdhvaṃ gārgi divo yadavāk pṛthivyā yadantarā dyāvāpṛthivī ime yadbhūtaṃ ca bhavacca bhaviṣyaccetyācakṣata ākāśe tadotaṃ ca protaṃ ceti॥ ||4||
सा होवाच नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्य यो म एतं व्यवोचोऽपरस्मै धारयस्वेति पृच्छ गार्गीति॥ ||५|| sā hovāca namaste'stu yājñavalkya yo ma etaṃ vyavoco'parasmai dhārayasveti pṛccha gārgīti॥ ||5||
सा होवाचः यदूर्ध्वं याज्ञवल्क्य दिवो यदवाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षते कस्मिँस्तदोतं च प्रोतं चेति॥ ||६|| sā hovācaḥ yadūrdhvaṃ yājñavalkya divo yadavāk pṛthivyā yadantarā dyāvāpṛthivī ime yadbhūtaṃ ca bhavacca bhaviṣyaccetyācakṣate kasmim̐stadotaṃ ca protaṃ ceti॥ ||6||
स होवाच यदूर्ध्वं गार्गि दिवो यदवाक् पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षत आकाश एव तदोतं च प्रोतं चेति कस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्च प्रोतश्चेति॥ ||७|| sa hovāca yadūrdhvaṃ gārgi divo yadavāk pṛthivyā yadantarā dyāvāpṛthivī ime yadbhūtaṃ ca bhavacca bhaviṣyaccetyācakṣata ākāśa eva tadotaṃ ca protaṃ ceti kasminnu khalvākāśa otaśca protaśceti॥ ||7||
स होवाचैतद्वै तदक्षरं गार्गि ब्राह्मणा अभिवदन्त्यस्थूलमनण्वह्रस्वमदीर्घमलोहितमस्नेहमच्छायमतमोऽवाय्वनाकाशमसङ्गमरसमगन्धमचक्षुष्कमश्रोत्रमवागमनोऽतेजस्कमप्राणममुखममात्रमनन्तरमबाह्यं न तदश्नाति किंचन न तदश्नाति कश्चन॥ ||८|| sa hovācaitadvai tadakṣaraṃ gārgi brāhmaṇā abhivadantyasthūlamanaṇvahrasvamadīrghamalohitamasnehamacchāyamatamo'vāyvanākāśamasaṅgamarasamagandhamacakṣuṣkamaśrotramavāgamano'tejaskamaprāṇamamukhamamātramanantaramabāhyaṃ na tadaśnāti kiṃcana na tadaśnāti kaścana॥ ||8||
एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्यचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठत एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिवौ विधृते तिष्ठत एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि निमेषा मुहूर्ता अहोरात्राण्यर्धमासा मासा ऋतवः संवत्सरा इति विधृतास्तिष्ठन्त्येतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि प्राच्योऽन्या नद्यः स्यन्दन्ते श्वेतेभ्यः पर्वतेभ्यः प्रतीच्योऽन्या यां यां च दिशमन्वेतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ददतो मनुष्याः प्रशसन्ति यजमानं देवा दर्वीं पितरोऽन्वायत्ताः॥ ||९|| etasya vā akṣarasya praśāsane gārgi sūryacandramasau vidhṛtau tiṣṭhata etasya vā akṣarasya praśāsane gārgi dyāvāpṛthivau vidhṛte tiṣṭhata etasya vā akṣarasya praśāsane gārgi nimeṣā muhūrtā ahorātrāṇyardhamāsā māsā ṛtavaḥ saṃvatsarā iti vidhṛtāstiṣṭhantyetasya vā akṣarasya praśāsane gārgi prācyo'nyā nadyaḥ syandante śvetebhyaḥ parvatebhyaḥ pratīcyo'nyā yāṃ yāṃ ca diśamanvetasya vā akṣarasya praśāsane gārgi dadato manuṣyāḥ praśasanti yajamānaṃ devā darvīṃ pitaro'nvāyattāḥ॥ ||9||
यो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्मिल्लोके जुहोति यजते तपस्तप्यते बहूनि वर्षसहस्राण्यन्तवदेवास्य स तद्भवति यो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वास्माल्लोकात्प्रैति स कृपणोऽथ य एतदक्षरं गार्गि विदित्वास्माल्लोकात्प्रैति स ब्राह्मणः॥ ||१०|| yo vā etadakṣaraṃ gārgyaviditvā'smilloke juhoti yajate tapastapyate bahūni varṣasahasrāṇyantavadevāsya sa tadbhavati yo vā etadakṣaraṃ gārgyaviditvāsmāllokātpraiti sa kṛpaṇo'tha ya etadakṣaraṃ gārgi viditvāsmāllokātpraiti sa brāhmaṇaḥ॥ ||10||
तद्वा एतदक्षरं गार्ग्यदृष्टं द्रष्ट्रश्रुतश्रोत्रमतं मन्त्रविज्ञातं विज्ञातृ नान्यदतोऽस्ति द्रष्टृ नान्यदतोऽस्ति श्रोतृ नान्यददतोऽस्ति मन्तृ नान्यदतोऽस्ति विज्ञत्रेतस्मिन्नु खल्वक्षरे गार्ग्य्याकाश ओतश्चेति॥ ||११|| tadvā etadakṣaraṃ gārgyadṛṣṭaṃ draṣṭraśrutaśrotramataṃ mantravijñātaṃ vijñātṛ nānyadato'sti draṣṭṛ nānyadato'sti śrotṛ nānyadadato'sti mantṛ nānyadato'sti vijñatretasminnu khalvakṣare gārgyyākāśa otaśceti॥ ||11||
सा होवाचः ब्राह्मणा भगवन्तस्तदेव बहु मन्येध्व यदस्मान्नमस्कारेण मुच्येध्वं न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद्ब्रह्मोद्यं जेतेति ततो ह वाचक्नव्युपरराम॥ ||१२|| sā hovācaḥ brāhmaṇā bhagavantastadeva bahu manyedhva yadasmānnamaskāreṇa mucyedhvaṃ na vai jātu yuṣmākamimaṃ kaścidbrahmodyaṃ jeteti tato ha vācaknavyupararāma॥ ||12||
नवमं ब्राह्मणम् navamaṃ brāhmaṇam
अथ हैनं विदग्धः शाकल्यः पप्रच्छः कति देवा याज्ञवल्क्येति स हैतयैव निविदा प्रतिपेदे यावन्तो वैश्वदेवस्य निविद्युच्यन्ते त्रयश्च त्री च शता त्रयश्च त्री च सहस्रेत्योमिति होवाच कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति त्रयस्त्रिशदित्योमिति होवाच कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति षडित्योमिति होवाच कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति त्रय इत्योमिति होवाच कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति द्वावित्योमिति होवाच कत्येव देवा याज्ञवल्क्येत्यध्यर्ध इत्योमिति होवाच कत्येव देवा याज्ञवल्क्येत्येक इत्योमिति होवाच कतमे ते त्रयश्च त्री च शता त्रयश्च त्री च सहस्रेति॥ ||१|| atha hainaṃ vidagdhaḥ śākalyaḥ papracchaḥ kati devā yājñavalkyeti sa haitayaiva nividā pratipede yāvanto vaiśvadevasya nividyucyante trayaśca trī ca śatā trayaśca trī ca sahasretyomiti hovāca katyeva devā yājñavalkyeti trayastriśadityomiti hovāca katyeva devā yājñavalkyeti ṣaḍityomiti hovāca katyeva devā yājñavalkyeti traya ityomiti hovāca katyeva devā yājñavalkyeti dvāvityomiti hovāca katyeva devā yājñavalkyetyadhyardha ityomiti hovāca katyeva devā yājñavalkyetyeka ityomiti hovāca katame te trayaśca trī ca śatā trayaśca trī ca sahasreti॥ ||1||
स होवाच महिमान एवैषामेते त्रयस्त्रिंशत्त्वेव देवा इति कतमे ते त्रयस्त्रिशदित्यष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशादित्यास्त एकत्रिशदिन्द्रश्चैव प्रजापतिश्च त्रयस्त्रिशाविति॥ ||२|| sa hovāca mahimāna evaiṣāmete trayastriṃśattveva devā iti katame te trayastriśadityaṣṭau vasava ekādaśa rudrā dvādaśādityāsta ekatriśadindraścaiva prajāpatiśca trayastriśāviti॥ ||2||
कतमे वसव इत्याग्निश्च पृथिवी च वायुश्चान्तरिक्षं चादित्यश्च द्यौश्च चन्द्रमाश्च नक्षत्राणि चैते वसव एतेषु हीदं सर्व वसु हितमिति तस्माद्वसव इति॥ ||३|| katame vasava ityāgniśca pṛthivī ca vāyuścāntarikṣaṃ cādityaśca dyauśca candramāśca nakṣatrāṇi caite vasava eteṣu hīdaṃ sarva vasu hitamiti tasmādvasava iti॥ ||3||
कतमे रुद्रा इति दशेमे पुरुषे प्राणा आत्मैकादशस्ते यदाऽस्मान्च्छरीरान्मर्त्यादुत्क्रामन्त्यथ रोदयन्ति तद्यद्रोदयन्ति तस्माद्रुद्रा इति॥ ||४|| katame rudrā iti daśeme puruṣe prāṇā ātmaikādaśaste yadā'smānccharīrānmartyādutkrāmantyatha rodayanti tadyadrodayanti tasmādrudrā iti॥ ||4||
कतम अदित्या इति द्वादश वै मासाः संवत्सरस्यैत आदित्या एते हीद सर्वमाददाना यन्ति ते यदिद सर्वमाददाना यन्ति तस्मादादित्या इति॥ ||५|| katama adityā iti dvādaśa vai māsāḥ saṃvatsarasyaita ādityā ete hīda sarvamādadānā yanti te yadida sarvamādadānā yanti tasmādādityā iti॥ ||5||
कतम इन्द्रः कतमः प्रजापतिरिति स्तनयित्नुरेवेन्द्रो यज्ञः प्रजापतिरिति कतमः स्तनयित्नुरित्यशनिरिति कतमो यज्ञ इति पशव इति॥ ||६|| katama indraḥ katamaḥ prajāpatiriti stanayitnurevendro yajñaḥ prajāpatiriti katamaḥ stanayitnurityaśaniriti katamo yajña iti paśava iti॥ ||6||
कतमे षडित्याग्निश्च पृथिवी च वायुश्चान्तरिक्षं चादित्यश्च द्यौश्चैते षडेते हीद सर्व षडिति॥ ||७|| katame ṣaḍityāgniśca pṛthivī ca vāyuścāntarikṣaṃ cādityaśca dyauścaite ṣaḍete hīda sarva ṣaḍiti॥ ||7||
कतमे ते त्रयो देवा इतीम एव त्रयो लोका एषु हीमे सर्वे देवा इति कतमौ तौ द्वौ देवावित्यन्नं चैव प्राणश्चेति कतमोऽध्यर्ध इति योऽयं पवत इति॥ ||८|| katame te trayo devā itīma eva trayo lokā eṣu hīme sarve devā iti katamau tau dvau devāvityannaṃ caiva prāṇaśceti katamo'dhyardha iti yo'yaṃ pavata iti॥ ||8||
तदाहुर्यदयमेक इवैव पवतेऽथ कथमध्यर्ध इति यदस्मिन्निद सर्वमध्यार्ध्नोत्तेनाध्यर्ध इति कतम एको देव इति प्राण इति स ब्रह्मत्यदित्याचक्षते॥ ||९|| tadāhuryadayameka ivaiva pavate'tha kathamadhyardha iti yadasminnida sarvamadhyārdhnottenādhyardha iti katama eko deva iti prāṇa iti sa brahmatyadityācakṣate॥ ||9||
पृथिव्येव यस्यायतनं अग्निर्लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायण स वै वेदिता स्यात्। याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुष सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवाय शारीरः पुरुषः स एष वदैव शाकल्य अस्य का देवतेत्यमृतमिति॥ ||१०|| pṛthivyeva yasyāyatanaṃ agnirloko manojyotiryo vai taṃ puruṣaṃ vidyātsarvasyātmanaḥ parāyaṇa sa vai veditā syāt। yājñavalkya veda vā ahaṃ taṃ puruṣa sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṃ yamāttha ya evāya śārīraḥ puruṣaḥ sa eṣa vadaiva śākalya asya kā devatetyamṛtamiti॥ ||10||
काम एव यस्यायतन हृदयं लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायण स वै वेदिता स्यात्। याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुष सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवासौ चन्द्रे एवायं काममयः पुरुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति स्त्रिय इति होवाच॥ ||११|| kāma eva yasyāyatana hṛdayaṃ loko manojyotiryo vai taṃ puruṣaṃ vidyātsarvasyātmanaḥ parāyaṇa sa vai veditā syāt। yājñavalkya veda vā ahaṃ taṃ puruṣa sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṃ yamāttha ya evāsau candre evāyaṃ kāmamayaḥ puruṣaḥ sa eṣa vadaiva śākalya tasya kā devateti striya iti hovāca॥ ||11||
रूपाण्येव यस्यायतनं चक्षुर्लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायण स वै वेदिता स्यात्। याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुष सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवासावादित्ये पुरुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति स्त्रिय इति होवाच॥ ||१२|| rūpāṇyeva yasyāyatanaṃ cakṣurloko manojyotiryo vai taṃ puruṣaṃ vidyātsarvasyātmanaḥ parāyaṇa sa vai veditā syāt। yājñavalkya veda vā ahaṃ taṃ puruṣa sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṃ yamāttha ya evāsāvāditye puruṣaḥ sa eṣa vadaiva śākalya tasya kā devateti striya iti hovāca॥ ||12||
आकाश एव यस्यायतन श्रोत्रं लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायण स वै वेदिता स्यात्। याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुष सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवाय श्रौतः प्रातिश्रुत्कः पुरुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति दिश इति होवच॥ ||१३|| ākāśa eva yasyāyatana śrotraṃ loko manojyotiryo vai taṃ puruṣaṃ vidyātsarvasyātmanaḥ parāyaṇa sa vai veditā syāt। yājñavalkya veda vā ahaṃ taṃ puruṣa sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṃ yamāttha ya evāya śrautaḥ prātiśrutkaḥ puruṣaḥ sa eṣa vadaiva śākalya tasya kā devateti diśa iti hovaca॥ ||13||
तम एव यस्यायतन हृदयं लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायण स वै वेदिता स्यात्। याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुष सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवायं छायामयः पुरुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति मृत्युरिति होवाच॥ ||१४|| tama eva yasyāyatana hṛdayaṃ loko manojyotiryo vai taṃ puruṣaṃ vidyātsarvasyātmanaḥ parāyaṇa sa vai veditā syāt। yājñavalkya veda vā ahaṃ taṃ puruṣa sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṃ yamāttha ya evāyaṃ chāyāmayaḥ puruṣaḥ sa eṣa vadaiva śākalya tasya kā devateti mṛtyuriti hovāca॥ ||14||
रुपण्येव यस्यायतनं चक्षुर्लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायण स वै वेदिता स्यात्। याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुष सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवायमादर्शे पुरुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेत्यसुरिति होवाच॥ ||१५|| rupaṇyeva yasyāyatanaṃ cakṣurloko manojyotiryo vai taṃ puruṣaṃ vidyātsarvasyātmanaḥ parāyaṇa sa vai veditā syāt। yājñavalkya veda vā ahaṃ taṃ puruṣa sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṃ yamāttha ya evāyamādarśe puruṣaḥ sa eṣa vadaiva śākalya tasya kā devatetyasuriti hovāca॥ ||15||
आप एव यस्यायतन हृदयं लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायण स वै वेदिता स्यात् याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुष सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवायमप्सु पुरुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति वरुण इति होवाच॥ ||१६|| āpa eva yasyāyatana hṛdayaṃ loko manojyotiryo vai taṃ puruṣaṃ vidyātsarvasyātmanaḥ parāyaṇa sa vai veditā syāt yājñavalkya veda vā ahaṃ taṃ puruṣa sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṃ yamāttha ya evāyamapsu puruṣaḥ sa eṣa vadaiva śākalya tasya kā devateti varuṇa iti hovāca॥ ||16||
रेत एव यस्यायतन हृदयं लोको मनोज्योतिर्यो वै तं पुरुषं विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायण स वै वेदिता स्याद्याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुष सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ य एवायं पुत्रमयः पुरुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति प्रजापतिरिति होवाच॥ ||१७|| reta eva yasyāyatana hṛdayaṃ loko manojyotiryo vai taṃ puruṣaṃ vidyātsarvasyātmanaḥ parāyaṇa sa vai veditā syādyājñavalkya veda vā ahaṃ taṃ puruṣa sarvasyātmanaḥ parāyaṇaṃ yamāttha ya evāyaṃ putramayaḥ puruṣaḥ sa eṣa vadaiva śākalya tasya kā devateti prajāpatiriti hovāca॥ ||17||
शाकल्येति होवाच याज्ञवल्क्यस्त्वा स्विदिमे ब्राह्मणा अङ्गारावक्षयणमक्रता इति॥ ||१८|| śākalyeti hovāca yājñavalkyastvā svidime brāhmaṇā aṅgārāvakṣayaṇamakratā iti॥ ||18||
याज्ञवल्क्येति होवाच शाकल्यो यदिदं कुरुपञ्चालानां ब्राह्मणानत्यवादीः किं ब्रह्म विद्वानिति दिशो वेद सदेवाः सप्रतिष्ठा इति यद्दिशो वेत्थ सदेवाः सप्रतिष्ठाः॥ ||१९|| yājñavalkyeti hovāca śākalyo yadidaṃ kurupañcālānāṃ brāhmaṇānatyavādīḥ kiṃ brahma vidvāniti diśo veda sadevāḥ sapratiṣṭhā iti yaddiśo vettha sadevāḥ sapratiṣṭhāḥ॥ ||19||
किंदेवतोऽस्यां प्राच्यां दिश्यसीत्यादित्यदेवत इति स आदित्यः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति चक्षुषीति कस्मिन्नु चक्षुः प्रतिष्ठितमिति रूपेष्विति चक्षुषा हि रूपाणि पश्यति कस्मिन्नु रूपाणि प्रतिष्ठितानीति हृदय इति होवाच हृदयेन हि रूपाणि जानाति हृदये ह्येव रूपाणि प्रतिष्ठितानि भवन्तीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ ||२०|| kiṃdevato'syāṃ prācyāṃ diśyasītyādityadevata iti sa ādityaḥ kasminpratiṣṭhita iti cakṣuṣīti kasminnu cakṣuḥ pratiṣṭhitamiti rūpeṣviti cakṣuṣā hi rūpāṇi paśyati kasminnu rūpāṇi pratiṣṭhitānīti hṛdaya iti hovāca hṛdayena hi rūpāṇi jānāti hṛdaye hyeva rūpāṇi pratiṣṭhitāni bhavantītyevamevaitadyājñavalkya॥ ||20||
किंदेवतोऽस्यां दक्षिणायां दिश्यसीति यमदेवत इति स यमः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति यज्ञ इति कस्मिन्नु यज्ञः प्रतिष्ठित इति दक्षिणायामिति कस्मिन्नु दक्षिणा प्रतिष्ठितेति श्रद्धायामिति यदा ह्येव श्रद्धत्तेऽथ दक्षिणां ददाति श्रद्धाया ह्येव दक्षिणा प्रतिष्ठितेति कस्मिन्नु श्रद्धा प्रतिष्ठितेति हृदय इति होवाच हृदयेन हि श्रद्धां जानाति हृदये ह्येव श्रद्धा प्रतिष्ठिता भवतीतिवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ ||२१|| kiṃdevato'syāṃ dakṣiṇāyāṃ diśyasīti yamadevata iti sa yamaḥ kasminpratiṣṭhita iti yajña iti kasminnu yajñaḥ pratiṣṭhita iti dakṣiṇāyāmiti kasminnu dakṣiṇā pratiṣṭhiteti śraddhāyāmiti yadā hyeva śraddhatte'tha dakṣiṇāṃ dadāti śraddhāyā hyeva dakṣiṇā pratiṣṭhiteti kasminnu śraddhā pratiṣṭhiteti hṛdaya iti hovāca hṛdayena hi śraddhāṃ jānāti hṛdaye hyeva śraddhā pratiṣṭhitā bhavatītivamevaitadyājñavalkya॥ ||21||
किंदेवतोऽस्यां प्रतीच्यां दिश्यसीति वरुणदेवत इति स वरुणः कस्मिन्प्रतिष्ठित इत्यप्स्विति कस्मिन्न्वापः प्रतिष्ठिता इति रेतसीति कस्मिन्नु रेतः प्रतिष्ठितमिति हृदय इति तस्मादपि प्रतिरूपं जातमाहुर्हृदयादिव सृप्तो हृदयादिव निर्मित इति हृदये ह्येव रेतः प्रतिष्ठितं भवतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ ||२२|| kiṃdevato'syāṃ pratīcyāṃ diśyasīti varuṇadevata iti sa varuṇaḥ kasminpratiṣṭhita ityapsviti kasminnvāpaḥ pratiṣṭhitā iti retasīti kasminnu retaḥ pratiṣṭhitamiti hṛdaya iti tasmādapi pratirūpaṃ jātamāhurhṛdayādiva sṛpto hṛdayādiva nirmita iti hṛdaye hyeva retaḥ pratiṣṭhitaṃ bhavatītyevamevaitadyājñavalkya॥ ||22||
किंदेवतोऽस्यामुदीच्यां दिश्यसीति सोमदेवत इति स सोमः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति दीक्षायामिति कस्मिन्नु दीक्षा प्रतिष्ठितेति सत्य इति तस्मादपि दीक्षितमाहुः सत्यं वदेति सत्ये ह्येव दीक्षा प्रतिष्ठितेति कस्मिन्नु सत्यं प्रतिष्ठितमिति हृदय इति उवाच ह हृदयेन हि सत्यं जानाति हृदये ह्येव सत्यं प्रतिष्ठितं भवतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ ||२३|| kiṃdevato'syāmudīcyāṃ diśyasīti somadevata iti sa somaḥ kasminpratiṣṭhita iti dīkṣāyāmiti kasminnu dīkṣā pratiṣṭhiteti satya iti tasmādapi dīkṣitamāhuḥ satyaṃ vadeti satye hyeva dīkṣā pratiṣṭhiteti kasminnu satyaṃ pratiṣṭhitamiti hṛdaya iti uvāca ha hṛdayena hi satyaṃ jānāti hṛdaye hyeva satyaṃ pratiṣṭhitaṃ bhavatītyevamevaitadyājñavalkya॥ ||23||
किंदेवतोऽस्यां ध्रुवायां दिश्यसीत्यग्निदेवत इति सोऽग्निः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति वाचीति कस्मिन्नु वाक्प्रतिष्ठितेति हृदय इति कस्मिन्नु हृदयं प्रतिष्ठितमिति॥ ||२४|| kiṃdevato'syāṃ dhruvāyāṃ diśyasītyagnidevata iti so'gniḥ kasminpratiṣṭhita iti vācīti kasminnu vākpratiṣṭhiteti hṛdaya iti kasminnu hṛdayaṃ pratiṣṭhitamiti॥ ||24||
अहल्लिकेति होवाच याज्ञवल्क्यो यत्रैतदन्यत्रास्मन्मन्यासै यद्ध्येतदन्यत्रास्मत्स्याच्छ्वानो वैनदद्युर्वयासि वैनद्विमथ्नीरन्निति॥ ||२५|| ahalliketi hovāca yājñavalkyo yatraitadanyatrāsmanmanyāsai yaddhyetadanyatrāsmatsyācchvāno vainadadyurvayāsi vainadvimathnīranniti॥ ||25||
कस्मिन्नु त्वं चात्मा च प्रतिष्ठितौ स्थ इति प्राण इति कस्मिन्नु प्राणः प्रतिष्ठित इत्यपान इति कस्मिन्न्वपानः प्रतिष्ठित इति व्यान इति कस्मिन्नु व्यानः प्रतिष्ठित इत्युदान इति कस्मिन्नूदानः प्रतिष्ठित इति समान इति स एषः नेति नेत्यात्मागृह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि शीर्यतेऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितौ न व्यथते न रिष्यति। एतान्यष्टावायतनान्यष्टौ लोका अष्टौ देवा अष्टौ पुरुषाः स यस्तान्पुरुषान्निरुह्य प्रत्युह्यात्यक्राम त्तं त्वौपनिषदं पृच्छामि तं चेन्मे न विवक्ष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति। त ह न मेने शाकल्यस्तस्य ह मूर्धा विपपातापि हास्य परिमोषिणोऽस्थीन्यपजह्रुरन्यन्मन्यमानाः॥ ||२६|| kasminnu tvaṃ cātmā ca pratiṣṭhitau stha iti prāṇa iti kasminnu prāṇaḥ pratiṣṭhita ityapāna iti kasminnvapānaḥ pratiṣṭhita iti vyāna iti kasminnu vyānaḥ pratiṣṭhita ityudāna iti kasminnūdānaḥ pratiṣṭhita iti samāna iti sa eṣaḥ neti netyātmāgṛhyo na hi gṛhyate'śīryo na hi śīryate'saṅgo na hi sajyate'sitau na vyathate na riṣyati। etānyaṣṭāvāyatanānyaṣṭau lokā aṣṭau devā aṣṭau puruṣāḥ sa yastānpuruṣānniruhya pratyuhyātyakrāma ttaṃ tvaupaniṣadaṃ pṛcchāmi taṃ cenme na vivakṣyasi mūrdhā te vipatiṣyatīti। ta ha na mene śākalyastasya ha mūrdhā vipapātāpi hāsya parimoṣiṇo'sthīnyapajahruranyanmanyamānāḥ॥ ||26||
अथ होवाच ब्राह्मणा भगवन्तो यो वः कामयते स मा पृच्छतु सर्वे वा मा पृच्छत यो वः कामयते तं वः पृच्छामि सर्वान्वा वः पृच्छामीति ते ह ब्राह्मणा न दधृषुः॥ ||२७|| atha hovāca brāhmaṇā bhagavanto yo vaḥ kāmayate sa mā pṛcchatu sarve vā mā pṛcchata yo vaḥ kāmayate taṃ vaḥ pṛcchāmi sarvānvā vaḥ pṛcchāmīti te ha brāhmaṇā na dadhṛṣuḥ॥ ||27||
तान्हैतैः श्लोकैः पप्रच्छ॥ यथा वृक्षो वनस्पतिस्तथैव पुरुषोऽमृषा॥ तस्य लोमानि पर्णानि त्वगस्योत्पाटिका बहिः॥ त्वच एवास्य रुधिरं प्रस्यन्दि त्वच उत्पटः॥ तस्मात्तदातृन्नात्प्रैति रसो वृक्षादिवाऽऽहतात्॥ मासान्यस्य शकराणि किनाट स्नाव तत्स्थिरम्॥ अस्थीन्यन्तरतो दारुणि मज्जा मज्जोपमा कृता॥ यद्वृक्षो वृक्णो रोहति मूलान्नवतरः पुनः॥ मर्त्यः स्विन्मृत्युना वृक्णः कस्मान्मूलात्प्ररोहति॥ रेतस इति मा वोचतः जीवतस्तत्प्रजायते॥ धानारुह इव वै वृक्षोञ्जसा प्रेत्य सम्भवः॥ यत्समूलमावृहेयुर्वृक्षं न पुनराभवेत्॥ मर्त्यः स्विन्मृत्युना वृक्णः कस्मान्मूलात्प्ररोहति॥ जात एव न जायते को न्वेनं जनयेत्पुनः॥ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणं तिष्ठमानस्य तद्विद इति॥ ||२८|| tānhaitaiḥ ślokaiḥ papraccha॥ yathā vṛkṣo vanaspatistathaiva puruṣo'mṛṣā॥ tasya lomāni parṇāni tvagasyotpāṭikā bahiḥ॥ tvaca evāsya rudhiraṃ prasyandi tvaca utpaṭaḥ॥ tasmāttadātṛnnātpraiti raso vṛkṣādivā''hatāt॥ māsānyasya śakarāṇi kināṭa snāva tatsthiram॥ asthīnyantarato dāruṇi majjā majjopamā kṛtā॥ yadvṛkṣo vṛkṇo rohati mūlānnavataraḥ punaḥ॥ martyaḥ svinmṛtyunā vṛkṇaḥ kasmānmūlātprarohati॥ retasa iti mā vocataḥ jīvatastatprajāyate॥ dhānāruha iva vai vṛkṣoñjasā pretya sambhavaḥ॥ yatsamūlamāvṛheyurvṛkṣaṃ na punarābhavet॥ martyaḥ svinmṛtyunā vṛkṇaḥ kasmānmūlātprarohati॥ jāta eva na jāyate ko nvenaṃ janayetpunaḥ॥ vijñānamānandaṃ brahma rātirdātuḥ parāyaṇaṃ tiṣṭhamānasya tadvida iti॥ ||28||
अथ चतुर्थोऽध्यायः atha caturtho'dhyāyaḥ
प्रथमं ब्राह्मणम् prathamaṃ brāhmaṇam
ॐ जनको ह वैदेह आसांचक्रेऽथ ह याज्ञवल्क्य आवव्राज। त होवाच याज्ञवल्क्य किमर्थमचारीः पशूनिच्छन्नण्वन्तानीति। उभयमेव सम्राडिति होवाच॥ ||१|| oṃ janako ha vaideha āsāṃcakre'tha ha yājñavalkya āvavrāja। ta hovāca yājñavalkya kimarthamacārīḥ paśūnicchannaṇvantānīti। ubhayameva samrāḍiti hovāca॥ ||1||
यत्ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे जित्वा शैलिनिर्वाग्वै ब्रह्मेति यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा तच्छैलिनिरब्रवीद्वाग्वै ब्रह्मेत्यवदतो हि कि स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठां न मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य। वागेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा प्रज्ञेतेनदुपासीत। का प्रज्ञता याज्ञवल्क्य वागेव सम्राडिति होवाच। वाचा वै सम्राड्बन्धुः प्रज्ञायत ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानानीष्ट हुतमाशितं पायितमयं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि वाचैव सम्राट् प्रज्ञायन्ते वाग्वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं वाग्जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते। हस्त्यृषभ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः। स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति॥ ||२|| yatte kaścidabravīttacchṛṇavāmetyabravīnme jitvā śailinirvāgvai brahmeti yathā mātṛmānpitṛmānācāryavānbrūyāttathā tacchailinirabravīdvāgvai brahmetyavadato hi ki syādityabravīttu te tasyāyatanaṃ pratiṣṭhāṃ na me'bravīdityekapādvā etatsamrāḍiti sa vai no brūhi yājñavalkya। vāgevāyatanamākāśaḥ pratiṣṭhā prajñetenadupāsīta। kā prajñatā yājñavalkya vāgeva samrāḍiti hovāca। vācā vai samrāḍbandhuḥ prajñāyata ṛgvedo yajurvedaḥ sāmavedo'tharvāṅgirasa itihāsaḥ purāṇaṃ vidyā upaniṣadaḥ ślokāḥ sūtrāṇyanuvyākhyānāni vyākhyānānīṣṭa hutamāśitaṃ pāyitamayaṃ ca lokaḥ paraśca lokaḥ sarvāṇi ca bhūtāni vācaiva samrāṭ prajñāyante vāgvai samrāṭ paramaṃ brahma nainaṃ vāgjahāti sarvāṇyenaṃ bhūtānyabhikṣaranti devo bhūtvā devānapyeti ya evaṃ vidvānetadupāste। hastyṛṣabha sahasraṃ dadāmīti hovāca janako vaidehaḥ। sa hovāca yājñavalkyaḥ pitā me'manyata nānanuśiṣya hareteti॥ ||2||
यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्म ऊदङ्कः शौल्बायनः प्राणो वै ब्रह्मेति यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा तच्छौल्वायनोऽब्रवीत्प्राणो वै ब्रह्मेत्यप्राणतो हि कि स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठां न मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य प्राण एवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा प्रियमित्येनदुपासीत का प्रियता याज्ञवल्क्य प्राण एव सम्राडिति होवाच प्राणस्य वै सम्राट्कामायायाज्यं याजयत्यप्रतिगृह्यस्य प्रतिगृह्णात्यपि तत्र वधाशङ्कं भवति यां दिशमेति प्राणस्येव सम्राट् कामाय प्राणो वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं प्राणो जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते हस्त्यृषभ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति॥ ||३|| yadeva te kaścidabravīttacchṛṇavāmetyabravīnma ūdaṅkaḥ śaulbāyanaḥ prāṇo vai brahmeti yathā mātṛmānpitṛmānācāryavānbrūyāttathā tacchaulvāyano'bravītprāṇo vai brahmetyaprāṇato hi ki syādityabravīttu te tasyāyatanaṃ pratiṣṭhāṃ na me'bravīdityekapādvā etatsamrāḍiti sa vai no brūhi yājñavalkya prāṇa evāyatanamākāśaḥ pratiṣṭhā priyamityenadupāsīta kā priyatā yājñavalkya prāṇa eva samrāḍiti hovāca prāṇasya vai samrāṭkāmāyāyājyaṃ yājayatyapratigṛhyasya pratigṛhṇātyapi tatra vadhāśaṅkaṃ bhavati yāṃ diśameti prāṇasyeva samrāṭ kāmāya prāṇo vai samrāṭ paramaṃ brahma nainaṃ prāṇo jahāti sarvāṇyenaṃ bhūtānyabhikṣaranti devo bhūtvā devānapyeti ya evaṃ vidvānetadupāste hastyṛṣabha sahasraṃ dadāmīti hovāca janako vaidehaḥ sa hovāca yājñavalkyaḥ pitā me'manyata nānanuśiṣya hareteti॥ ||3||
यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे बर्कुर्वार्ष्णश्चक्षुर्वै ब्रह्मेति यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा तद्वार्ष्णोऽब्रवीच्चक्षुर्वै ब्रह्मेत्यपश्यतो हि कि स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठां न मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य चक्षुरेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा सत्यमित्येनदुपासीत का सत्यता याज्ञवल्क्य चक्षुरेव सम्राडिति होवाच चक्षुषा वै सम्राट् पश्यन्तमाहुरद्राक्षीरिति स आहाद्राक्षमिति तत्सत्यं भवति चक्षुर्वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं चक्षुर्जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते हस्त्यृषभ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति॥ ||४|| yadeva te kaścidabravīttacchṛṇavāmetyabravīnme barkurvārṣṇaścakṣurvai brahmeti yathā mātṛmānpitṛmānācāryavānbrūyāttathā tadvārṣṇo'bravīccakṣurvai brahmetyapaśyato hi ki syādityabravīttu te tasyāyatanaṃ pratiṣṭhāṃ na me'bravīdityekapādvā etatsamrāḍiti sa vai no brūhi yājñavalkya cakṣurevāyatanamākāśaḥ pratiṣṭhā satyamityenadupāsīta kā satyatā yājñavalkya cakṣureva samrāḍiti hovāca cakṣuṣā vai samrāṭ paśyantamāhuradrākṣīriti sa āhādrākṣamiti tatsatyaṃ bhavati cakṣurvai samrāṭ paramaṃ brahma nainaṃ cakṣurjahāti sarvāṇyenaṃ bhūtānyabhikṣaranti devo bhūtvā devānapyeti ya evaṃ vidvānetadupāste hastyṛṣabha sahasraṃ dadāmīti hovāca janako vaidehaḥ sa hovāca yājñavalkyaḥ pitā me'manyata nānanuśiṣya hareteti॥ ||4||
यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे गर्दभीविपीतो भारद्वाजः श्रोत्रं वै ब्रह्मेति यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा तद्भारद्वाजोऽब्रवीच्छ्रोत्रं वै ब्रह्मेत्यशृण्वतो हि कि स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठां न मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य श्रोत्रमेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठाऽनन्त इत्येनदुपासीत काऽनन्तता याज्ञवल्क्य दिश एव सम्राडिति होवाच तस्माद्वै सम्राडपि यां काञ्च दिशं गच्छति नैवास्या अन्तं गच्छत्यनन्ता हि दिशो दिशो वै सम्राट् श्रोत्र श्रोत्रं वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैन श्रोत्रं जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते हस्त्यृषभ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति॥ ||५|| yadeva te kaścidabravīttacchṛṇavāmetyabravīnme gardabhīvipīto bhāradvājaḥ śrotraṃ vai brahmeti yathā mātṛmānpitṛmānācāryavānbrūyāttathā tadbhāradvājo'bravīcchrotraṃ vai brahmetyaśṛṇvato hi ki syādityabravīttu te tasyāyatanaṃ pratiṣṭhāṃ na me'bravīdityekapādvā etatsamrāḍiti sa vai no brūhi yājñavalkya śrotramevāyatanamākāśaḥ pratiṣṭhā'nanta ityenadupāsīta kā'nantatā yājñavalkya diśa eva samrāḍiti hovāca tasmādvai samrāḍapi yāṃ kāñca diśaṃ gacchati naivāsyā antaṃ gacchatyanantā hi diśo diśo vai samrāṭ śrotra śrotraṃ vai samrāṭ paramaṃ brahma naina śrotraṃ jahāti sarvāṇyenaṃ bhūtānyabhikṣaranti devo bhūtvā devānapyeti ya evaṃ vidvānetadupāste hastyṛṣabha sahasraṃ dadāmīti hovāca janako vaidehaḥ sa hovāca yājñavalkyaḥ pitā me'manyata nānanuśiṣya hareteti॥ ||5||
यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे सत्यकामो जाबालो मनो वै ब्रह्मेति यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा तज्जाबालोऽब्रवीन्मनो वै ब्रह्मेत्यमनसो हि कि स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठां न मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य मन एवायतनमाकाशः प्रतिष्ठाऽऽनन्द इत्येनदुपासीत का आनन्दता याज्ञवल्क्य मन एव सम्राडिति होवाच मनसा वै सम्राट् स्त्रियमभिहार्यते तस्यां प्रतिरूपः पुत्रो जायते स आनन्दो मनो वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं मनो जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते हस्त्यृषभ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति॥ ||६|| yadeva te kaścidabravīttacchṛṇavāmetyabravīnme satyakāmo jābālo mano vai brahmeti yathā mātṛmānpitṛmānācāryavānbrūyāttathā tajjābālo'bravīnmano vai brahmetyamanaso hi ki syādityabravīttu te tasyāyatanaṃ pratiṣṭhāṃ na me'bravīdityekapādvā etatsamrāḍiti sa vai no brūhi yājñavalkya mana evāyatanamākāśaḥ pratiṣṭhā''nanda ityenadupāsīta kā ānandatā yājñavalkya mana eva samrāḍiti hovāca manasā vai samrāṭ striyamabhihāryate tasyāṃ pratirūpaḥ putro jāyate sa ānando mano vai samrāṭ paramaṃ brahma nainaṃ mano jahāti sarvāṇyenaṃ bhūtānyabhikṣaranti devo bhūtvā devānapyeti ya evaṃ vidvānetadupāste hastyṛṣabha sahasraṃ dadāmīti hovāca janako vaidehaḥ sa hovāca yājñavalkyaḥ pitā me'manyata nānanuśiṣya hareteti॥ ||6||
यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे विदग्धः शाकल्यो हृदयं वै ब्रह्मेति यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान्ब्रूयात्तथा तच्छाकल्योऽब्रवीद्धृदयं वै ब्रह्मेत्यहृदयस्य हि कि स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठां न मेऽब्रवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य हृदयमेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा स्थितिरित्येनदुपासीत का स्थितता याज्ञवल्क्य हृदयमेव सम्राडिति होवाच हृदयं वै सम्राट् सर्वेषां भूतानामायतन प्रतिष्ठा हृदये ह्येव सम्राट् सर्वाणि भूतानि प्रतिष्ठितानि भवन्ति हृदयं वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैन हृदयं जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते हस्त्यृषभ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति॥ ||७|| yadeva te kaścidabravīttacchṛṇavāmetyabravīnme vidagdhaḥ śākalyo hṛdayaṃ vai brahmeti yathā mātṛmānpitṛmānācāryavānbrūyāttathā tacchākalyo'bravīddhṛdayaṃ vai brahmetyahṛdayasya hi ki syādityabravīttu te tasyāyatanaṃ pratiṣṭhāṃ na me'bravīdityekapādvā etatsamrāḍiti sa vai no brūhi yājñavalkya hṛdayamevāyatanamākāśaḥ pratiṣṭhā sthitirityenadupāsīta kā sthitatā yājñavalkya hṛdayameva samrāḍiti hovāca hṛdayaṃ vai samrāṭ sarveṣāṃ bhūtānāmāyatana pratiṣṭhā hṛdaye hyeva samrāṭ sarvāṇi bhūtāni pratiṣṭhitāni bhavanti hṛdayaṃ vai samrāṭ paramaṃ brahma naina hṛdayaṃ jahāti sarvāṇyenaṃ bhūtānyabhikṣaranti devo bhūtvā devānapyeti ya evaṃ vidvānetadupāste hastyṛṣabha sahasraṃ dadāmīti hovāca janako vaidehaḥ sa hovāca yājñavalkyaḥ pitā me'manyata nānanuśiṣya hareteti॥ ||7||
द्वितीयं ब्राह्मणम् dvitīyaṃ brāhmaṇam
ॐ जनको ह वैदेहः कूर्चादुपावसर्पन्नुवाच नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्यानु मा शाधीति स होवाच यथा वै सम्राण्महान्तमध्वानमेष्यन् रथं वा नावं वा समाददीतैवमेवैताभिरुपनिषद्भिः समाहितात्माऽस्येवं वृन्दारक आढ्यः सन्नधीतवेद उक्तोपनिषत्क इतो विमुच्यमानः क्व गमिष्यसीति नाहं तद्भगवन्वेद यत्र गमिष्यामीत्यथ वै तेऽहं तद्वक्ष्यामि यत्र गमिष्यसीति ब्रवीतु भगवानिति॥ ||१|| oṃ janako ha vaidehaḥ kūrcādupāvasarpannuvāca namaste'stu yājñavalkyānu mā śādhīti sa hovāca yathā vai samrāṇmahāntamadhvānameṣyan rathaṃ vā nāvaṃ vā samādadītaivamevaitābhirupaniṣadbhiḥ samāhitātmā'syevaṃ vṛndāraka āḍhyaḥ sannadhītaveda uktopaniṣatka ito vimucyamānaḥ kva gamiṣyasīti nāhaṃ tadbhagavanveda yatra gamiṣyāmītyatha vai te'haṃ tadvakṣyāmi yatra gamiṣyasīti bravītu bhagavāniti॥ ||1||
इन्धो ह वै नामैष योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तं वा एतमिन्ध सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेणैव परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रत्यक्षद्विषः॥ ||२|| indho ha vai nāmaiṣa yo'yaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣastaṃ vā etamindha santamindra ityācakṣate parokṣeṇaiva parokṣapriyā iva hi devāḥ pratyakṣadviṣaḥ॥ ||2||
अथैतद्वामेऽक्षणि पुरुषरूपमेषास्य पत्नी विराट् तयोरेष सस्तावो य एषोऽन्तर्हृदय आकाशोऽथैनयोरेतदन्नं य एषोऽन्तर्हृदये लोहितपिण्डोऽथैनयोरेतत्प्रावरणं यदेतदन्तर्हृदये जालकमिवाथैनयोरेषा सृतिः संचरणी यैषा हृदयादूर्ध्वा नाड्युच्चरति यथा केशः सहस्रधा भिन्न एवमस्यैता हिता नाम नाड्योऽन्तर्हृदये प्रतिष्ठिता भवन्त्येव ताभिर्वा एतदास्रवदास्रवति तस्मादेष प्रविविक्ताहारतर इवैव भवत्यस्माच्छारीरादात्मनः॥ ||३|| athaitadvāme'kṣaṇi puruṣarūpameṣāsya patnī virāṭ tayoreṣa sastāvo ya eṣo'ntarhṛdaya ākāśo'thainayoretadannaṃ ya eṣo'ntarhṛdaye lohitapiṇḍo'thainayoretatprāvaraṇaṃ yadetadantarhṛdaye jālakamivāthainayoreṣā sṛtiḥ saṃcaraṇī yaiṣā hṛdayādūrdhvā nāḍyuccarati yathā keśaḥ sahasradhā bhinna evamasyaitā hitā nāma nāḍyo'ntarhṛdaye pratiṣṭhitā bhavantyeva tābhirvā etadāsravadāsravati tasmādeṣa praviviktāhāratara ivaiva bhavatyasmācchārīrādātmanaḥ॥ ||3||
तस्य प्राची दिक् प्राञ्चः प्राणा दक्षिणा दिग्दक्षिणे प्राणाः प्रतीची दिक् प्रत्यञ्चः प्राणाः उदीची दिगुदञ्चः प्राणाः ऊर्ध्वा दिगूर्ध्वाः प्राणाः अवाची दिगवाञ्चः प्राणाः सर्वा दिशः सर्वे प्राणाः स एष नेति नेत्याऽत्मागृह्यो नहि गृह्यतेऽशीर्यो नहि शीर्यतेऽसङ्गो नहि सज्यतेऽसितो न व्यथते ग रिष्यत्यभयं वै जनक प्राप्तोऽसीति होवाच याज्ञवल्क्यः। स होवाच जनको वैदेहोऽभयं त्वा गच्छताद्याज्ञवल्क्य यो नो भगवन्नभयं वेदयसे नमस्तेऽस्त्विमे विदेहा अयमहमस्मि॥ ||४|| tasya prācī dik prāñcaḥ prāṇā dakṣiṇā digdakṣiṇe prāṇāḥ pratīcī dik pratyañcaḥ prāṇāḥ udīcī digudañcaḥ prāṇāḥ ūrdhvā digūrdhvāḥ prāṇāḥ avācī digavāñcaḥ prāṇāḥ sarvā diśaḥ sarve prāṇāḥ sa eṣa neti netyā'tmāgṛhyo nahi gṛhyate'śīryo nahi śīryate'saṅgo nahi sajyate'sito na vyathate ga riṣyatyabhayaṃ vai janaka prāpto'sīti hovāca yājñavalkyaḥ। sa hovāca janako vaideho'bhayaṃ tvā gacchatādyājñavalkya yo no bhagavannabhayaṃ vedayase namaste'stvime videhā ayamahamasmi॥ ||4||
तृत्तीयं ब्राह्मणम् tṛttīyaṃ brāhmaṇam
जनक ह वैदेहं याज्ञवल्क्यो जगाम स मेने न वदिष्य इत्यथ ह यज्जनकश्च वैदेहो याज्ञवल्क्यश्चाग्निहोत्रे समूदाते तस्मै ह याज्ञवल्क्यो वरं ददौ स ह कामप्रश्नमेव वव्रे त हास्मै ददौ त ह सम्राडेव पूर्वं पप्रच्छ॥ ||१|| janaka ha vaidehaṃ yājñavalkyo jagāma sa mene na vadiṣya ityatha ha yajjanakaśca vaideho yājñavalkyaścāgnihotre samūdāte tasmai ha yājñavalkyo varaṃ dadau sa ha kāmapraśnameva vavre ta hāsmai dadau ta ha samrāḍeva pūrvaṃ papraccha॥ ||1||
याज्ञवल्क्य किंज्योतिरयं पुरुष इति। आदित्यज्योतिः सम्राडिति होवाचादित्येनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ ||२|| yājñavalkya kiṃjyotirayaṃ puruṣa iti। ādityajyotiḥ samrāḍiti hovācādityenaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti evamevaitadyājñavalkya॥ ||2||
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य किंज्योतिरेवायं पुरुष इति चन्द्रमा एवास्य ज्योतिर्भवतीति चन्द्रमसैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ ||३|| astamita āditye yājñavalkya kiṃjyotirevāyaṃ puruṣa iti candramā evāsya jyotirbhavatīti candramasaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti evamevaitadyājñavalkya॥ ||3||
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्यस्तमिते किंज्योतिरेवायं पुरुष इत्यग्निरेवास्य ज्योतिर्भवत्यग्निनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ ||४|| astamita āditye yājñavalkya candramasyastamite kiṃjyotirevāyaṃ puruṣa ityagnirevāsya jyotirbhavatyagninaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti evamevaitadyājñavalkya॥ ||4||
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्यस्तमिते शान्तेऽग्नौ किंज्योतिरेवायं पुरुष इति वागेवास्य ज्योतिर्भवतीति वाचैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति तस्माद्वै सम्राडपि यत्र स्वः पाणिर्न विनिर्ज्ञायतेऽथ यत्र वागुच्चरत्युपैव तत्र न्येतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ ||५|| astamita āditye yājñavalkya candramasyastamite śānte'gnau kiṃjyotirevāyaṃ puruṣa iti vāgevāsya jyotirbhavatīti vācaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti tasmādvai samrāḍapi yatra svaḥ pāṇirna vinirjñāyate'tha yatra vāguccaratyupaiva tatra nyetītyevamevaitadyājñavalkya॥ ||5||
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्यस्तमिते शान्तेऽग्नौ शान्तायां वाचि किंज्योतिरेवायं पुरुष इत्यात्मैवास्य ज्योतिर्भवत्यात्मनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति॥ ||६|| astamita āditye yājñavalkya candramasyastamite śānte'gnau śāntāyāṃ vāci kiṃjyotirevāyaṃ puruṣa ityātmaivāsya jyotirbhavatyātmanaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti॥ ||6||
कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः स समानः सन्नुभौ लोकावनुसंचरति ध्यायतीव लेलायतीव स हि स्वप्नो भूत्वेमं लोकमतिक्रामति मृत्यो रूपाणि॥ ||७|| katama ātmeti yo'yaṃ vijñānamayaḥ prāṇeṣu hṛdyantarjyotiḥ puruṣaḥ sa samānaḥ sannubhau lokāvanusaṃcarati dhyāyatīva lelāyatīva sa hi svapno bhūtvemaṃ lokamatikrāmati mṛtyo rūpāṇi॥ ||7||
स वा अयं पुरुषो जायमानः शरीरमभिसम्पद्यमानः पाप्मभिः ससृज्यते स उत्क्रामन्म्रियमाणः पाप्मनो विजहाति॥ ||८|| sa vā ayaṃ puruṣo jāyamānaḥ śarīramabhisampadyamānaḥ pāpmabhiḥ sasṛjyate sa utkrāmanmriyamāṇaḥ pāpmano vijahāti॥ ||8||
तस्य वा एतस्य पुरुषस्य द्वे एव स्थाने भवत इदं च परलोकस्थानं च सन्ध्यं तृतीय स्वप्नस्थानं तस्मिन्त्सन्ध्ये स्थाने तिष्ठन्नेते उभे स्थाने पश्यतीदं च परलोकस्थानं च। अथ यथाक्रमोऽयं परलोकस्थाने भवति तमाक्रममाक्रम्योभयान् पाप्मन आनन्दाश्च पश्यति स यत्र प्रस्वपित्यस्य लोकस्य सर्वावतो मात्रामपादाय स्वयं विहत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपित्यत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति॥ ||९|| tasya vā etasya puruṣasya dve eva sthāne bhavata idaṃ ca paralokasthānaṃ ca sandhyaṃ tṛtīya svapnasthānaṃ tasmintsandhye sthāne tiṣṭhannete ubhe sthāne paśyatīdaṃ ca paralokasthānaṃ ca। atha yathākramo'yaṃ paralokasthāne bhavati tamākramamākramyobhayān pāpmana ānandāśca paśyati sa yatra prasvapityasya lokasya sarvāvato mātrāmapādāya svayaṃ vihatya svayaṃ nirmāya svena bhāsā svena jyotiṣā prasvapityatrāyaṃ puruṣaḥ svayaṃjyotirbhavati॥ ||9||
न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्त्यथ रथान्रथयोगान्पथः सृजते न तत्रानन्दा मुदः प्रमुदो भवन्ताथानन्दान्मुदः प्रमुदः सृजते न तत्र वेशान्ताः पुष्करिण्यः स्रवन्त्यो भवन्त्यथ वेशान्तान् पुष्करिणीः स्रवन्तीः सृजते स हि कर्ता॥ ||१०|| na tatra rathā na rathayogā na panthāno bhavantyatha rathānrathayogānpathaḥ sṛjate na tatrānandā mudaḥ pramudo bhavantāthānandānmudaḥ pramudaḥ sṛjate na tatra veśāntāḥ puṣkariṇyaḥ sravantyo bhavantyatha veśāntān puṣkariṇīḥ sravantīḥ sṛjate sa hi kartā॥ ||10||
तदेते श्लोका भवन्ति॥ स्वप्नेन शारीरमभिप्रहत्याऽसुप्तः सुप्तानभिचाकशीति॥ शुक्रमादाय पुनरैति स्थानं हिरण्मयः पुरुष एकहसः॥ ||११|| tadete ślokā bhavanti॥ svapnena śārīramabhiprahatyā'suptaḥ suptānabhicākaśīti॥ śukramādāya punaraiti sthānaṃ hiraṇmayaḥ puruṣa ekahasaḥ॥ ||11||
राणेन रक्षन्नवरं कुलायं बहिष्कुलायादमृतश्चरित्वा। स ईयतेऽमृतो यत्रकाम हिरण्मयः पुरुष एकहसः॥ ||१२|| rāṇena rakṣannavaraṃ kulāyaṃ bahiṣkulāyādamṛtaścaritvā। sa īyate'mṛto yatrakāma hiraṇmayaḥ puruṣa ekahasaḥ॥ ||12||
स्वप्नान्त उच्चावचमीयमानो रूपाणि देवः कुरुते बहूनि। उतेव स्त्रीभिः सह मोदमानो जक्षदुतेवापि भयानि पश्यन् ॥ ||१३|| svapnānta uccāvacamīyamāno rūpāṇi devaḥ kurute bahūni। uteva strībhiḥ saha modamāno jakṣadutevāpi bhayāni paśyan ॥ ||13||
आराममस्य पश्यन्ति न तं कश्चनेति। तं नायतं बोधयेदित्याहुः॥ दुर्भिषज्य हास्मै भवति यमेष न प्रतिपद्यते। अथो खल्वाहुर्जागरितदेश एवास्यैष इति यानि ह्येव जाग्रत्पश्यति तानि सुप्त इत्यत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षाय ब्रूहीति॥ ||१४|| ārāmamasya paśyanti na taṃ kaścaneti। taṃ nāyataṃ bodhayedityāhuḥ॥ durbhiṣajya hāsmai bhavati yameṣa na pratipadyate। atho khalvāhurjāgaritadeśa evāsyaiṣa iti yāni hyeva jāgratpaśyati tāni supta ityatrāyaṃ puruṣaḥ svayaṃjyotirbhavati so'haṃ bhagavate sahasraṃ dadāmyata ūrdhvaṃ vimokṣāya brūhīti॥ ||14||
स वा एष एतस्मिन्संप्रसादे रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नायैव स यत्तत्र किंचित्पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवत्यसङ्गो ह्ययं पुरुष इत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीति॥ ||१५|| sa vā eṣa etasminsaṃprasāde ratvā caritvā dṛṣṭvaiva puṇyaṃ ca pāpaṃ ca punaḥ pratinyāyaṃ pratiyonyādravati svapnāyaiva sa yattatra kiṃcitpaśyatyananvāgatastena bhavatyasaṅgo hyayaṃ puruṣa ityevamevaitadyājñavalkya so'haṃ bhagavate sahasraṃ dadāmyata ūrdhvaṃ vimokṣāyaiva brūhīti॥ ||15||
स वा एष एतस्मिन्स्वप्ने रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव स यत्तत्र किंचित्पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवत्यसङ्गो ह्ययं पुरुष इति एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीति॥ ||१६|| sa vā eṣa etasminsvapne ratvā caritvā dṛṣṭvaiva puṇyaṃ ca pāpaṃ ca punaḥ pratinyāyaṃ pratiyonyādravati buddhāntāyaiva sa yattatra kiṃcitpaśyatyananvāgatastena bhavatyasaṅgo hyayaṃ puruṣa iti evamevaitadyājñavalkya so'haṃ bhagavate sahasraṃ dadāmyata ūrdhvaṃ vimokṣāyaiva brūhīti॥ ||16||
स वा एष एतस्मिन्बुद्धान्ते रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नान्तायैव॥ ||१७|| sa vā eṣa etasminbuddhānte ratvā caritvā dṛṣṭvaiva puṇyaṃ ca pāpaṃ ca punaḥ pratinyāyaṃ pratiyonyādravati svapnāntāyaiva॥ ||17||
तद्यथा महामत्स्य उभे कूलेऽनुसंचरति पूर्वं चापरं चैवमेवायं पुरुष एतावुभावन्तावनुसंचरति स्वप्नान्तं च बुद्धान्तं च॥ ||१८|| tadyathā mahāmatsya ubhe kūle'nusaṃcarati pūrvaṃ cāparaṃ caivamevāyaṃ puruṣa etāvubhāvantāvanusaṃcarati svapnāntaṃ ca buddhāntaṃ ca॥ ||18||
तद्यथास्मिन्नाकाशे श्येनो वा सुपर्णो वा विपरिपत्य श्रान्तः सहत्य पक्षौ संलयायैव ध्रियत एवमेवायं पुरुष एतस्मा अन्ताय धावति यत्र सुप्तो न कंचन कामं कामयते न कंचन स्वप्नं पश्यति॥ ||१९|| tadyathāsminnākāśe śyeno vā suparṇo vā viparipatya śrāntaḥ sahatya pakṣau saṃlayāyaiva dhriyata evamevāyaṃ puruṣa etasmā antāya dhāvati yatra supto na kaṃcana kāmaṃ kāmayate na kaṃcana svapnaṃ paśyati॥ ||19||
ता वा अस्यैता हिता नाम नाड्यो यथा केशः सहस्रधा भिन्नस्तावताऽणिम्ना तिष्ठन्ति शुक्लस्य नीलस्य पिङ्गलस्य हरितस्य लोहितस्य पूर्णा अथ यत्रैनं घ्नन्तीव जिनन्तीव हस्तीव विच्छाययति गर्तमिव पतति यदेव जाग्रद्भयं पश्यति तदत्राविद्यया मन्यतेऽथ यत्र देव इव राजेवाहमेवेद सर्वोऽस्मीति मन्यते सोऽस्य परमो लोकोः॥ ||२०|| tā vā asyaitā hitā nāma nāḍyo yathā keśaḥ sahasradhā bhinnastāvatā'ṇimnā tiṣṭhanti śuklasya nīlasya piṅgalasya haritasya lohitasya pūrṇā atha yatrainaṃ ghnantīva jinantīva hastīva vicchāyayati gartamiva patati yadeva jāgradbhayaṃ paśyati tadatrāvidyayā manyate'tha yatra deva iva rājevāhameveda sarvo'smīti manyate so'sya paramo lokoḥ॥ ||20||
तद्वा अस्यैतदतिच्छन्दा अपहतपाप्माऽभय रूपम्। तद्यथा प्रियया स्त्रिया संपरिष्वक्तो न बाह्यं किंचन वेद नान्तरमेवमेवायं पुरुषः प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं किंचन वेद नान्तरं तद्वा अस्यैतदाप्तकाममात्मकाममकाम रूपमशोकान्तर॥ ||२१|| tadvā asyaitadaticchandā apahatapāpmā'bhaya rūpam। tadyathā priyayā striyā saṃpariṣvakto na bāhyaṃ kiṃcana veda nāntaramevamevāyaṃ puruṣaḥ prājñenātmanā saṃpariṣvakto na bāhyaṃ kiṃcana veda nāntaraṃ tadvā asyaitadāptakāmamātmakāmamakāma rūpamaśokāntara॥ ||21||
अत्र पिताऽपिता भवति माताऽमाता लोका अलोका देवा अदेवा वेदा अवेदा। अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति भ्रूणहाऽभ्रूणहा चाण्डालोऽचण्डालः पौल्कसोऽपौल्कसः श्रमणोऽश्रमणस्तापसोऽतापसोऽनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन तीर्णो हि तदा सर्वाञ्छोकान्हृदयस्य भवति॥ ||२२|| atra pitā'pitā bhavati mātā'mātā lokā alokā devā adevā vedā avedā। atra steno'steno bhavati bhrūṇahā'bhrūṇahā cāṇḍālo'caṇḍālaḥ paulkaso'paulkasaḥ śramaṇo'śramaṇastāpaso'tāpaso'nanvāgataṃ puṇyenānanvāgataṃ pāpena tīrṇo hi tadā sarvāñchokānhṛdayasya bhavati॥ ||22||
यद्वै तन्न पश्यति पश्यन्वै तत्र पश्यति नहि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्॥ ||२३|| yadvai tanna paśyati paśyanvai tatra paśyati nahi draṣṭurdṛṣṭerviparilopo vidyate'vināśitvānna tu tad dvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṃ yatpaśyet॥ ||23||
यद्वै तन्न जिघ्रति जिघ्रन्वै तन्न जिघ्रति नहि घ्रातुर्घ्रातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्नतु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यज्जिघ्रेत्॥ ||२४|| yadvai tanna jighrati jighranvai tanna jighrati nahi ghrāturghrāterviparilopo vidyate'vināśitvānnatu tad dvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṃ yajjighret॥ ||24||
यद्वै तन्न रसयति रसयन्वै तन्न रसयति नहि रसयितू रसयितेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्रसयेत्॥ ||२५|| yadvai tanna rasayati rasayanvai tanna rasayati nahi rasayitū rasayiterviparilopo vidyate'vināśitvānna tu tad dvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṃ yadrasayet॥ ||25||
यद्वै तन्न वदति वदन्वै तन्न वदति नहि वक्तुर्वक्तेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्वदेत्॥ ||२६|| yadvai tanna vadati vadanvai tanna vadati nahi vakturvakterviparilopo vidyate'vināśitvānna tu tad dvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṃ yadvadet॥ ||26||
यद्वै तन्न शृणोति शृण्वन्वै तन्न शृणोति नहि श्रोतुः श्रुतेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यच्छृणुयात्॥ ||२७|| yadvai tanna śṛṇoti śṛṇvanvai tanna śṛṇoti nahi śrotuḥ śruterviparilopo vidyate'vināśitvānna tu tad dvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṃ yacchṛṇuyāt॥ ||27||
यद्वै तन्न मनुते मन्वानो वै तन्न मनुते नहि मन्तुर्मतेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यन्मन्वीत॥ ||२८|| yadvai tanna manute manvāno vai tanna manute nahi manturmaterviparilopo vidyate'vināśitvānna tu tad dvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṃ yanmanvīta॥ ||28||
यद्वै तन्न स्पृशति स्पृशन्वै तन्न स्पृशति नहि स्प्रष्टुः स्पृष्टेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्स्पृशेत्॥ ||२९|| yadvai tanna spṛśati spṛśanvai tanna spṛśati nahi spraṣṭuḥ spṛṣṭerviparilopo vidyate'vināśitvānna tu tad dvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṃ yatspṛśet॥ ||29||
यद्वै तन्न विजानाति विजानन्वै तन्न विजानाति न हि विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्विजानीयात्॥ ||३०|| yadvai tanna vijānāti vijānanvai tanna vijānāti na hi vijñāturvijñāterviparilopo vidyate'vināśitvānna tu tad dvitīyamasti tato'nyadvibhaktaṃ yadvijānīyāt॥ ||30||
यत्र वान्यदिव स्यात्तत्रान्योऽन्यत्पश्येदन्योऽन्यज्जिघ्रेदन्योऽन्यद्रसयेदन्योऽन्यद्वदेदन्योऽन्यच्छृणुयादन्योऽन्यन्मन्वीतान्योऽन्यत्स्पृशेदन्योऽन्यद्विजानीयात्॥ ||३१|| yatra vānyadiva syāttatrānyo'nyatpaśyedanyo'nyajjighredanyo'nyadrasayedanyo'nyadvadedanyo'nyacchṛṇuyādanyo'nyanmanvītānyo'nyatspṛśedanyo'nyadvijānīyāt॥ ||31||
सलिल एको द्रष्टाद्वैतो भवत्येष ब्रह्मलोकः सम्राडिति हैनमनुशशास याज्ञवल्क्य एषास्य परमा गतिरेषास्य परमा संपदेषोऽस्य परमो लोक एषोऽस्य परम आनन्द एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति॥ ||३२|| salila eko draṣṭādvaito bhavatyeṣa brahmalokaḥ samrāḍiti hainamanuśaśāsa yājñavalkya eṣāsya paramā gatireṣāsya paramā saṃpadeṣo'sya paramo loka eṣo'sya parama ānanda etasyaivānandasyānyāni bhūtāni mātrāmupajīvanti॥ ||32||
स यो मनुष्याणा राद्धः समृद्धो भवत्यन्येषामधिपतिः सर्वैर्मानुष्यकैर्भोगैः सम्पन्नतमः स मनुष्याणां परम आनन्दोऽथ ये शतं मनुष्याणामानन्दाः स एकः पितॄणां जितलोकानामानन्दोऽथ ये शतं पितॄणां जितलोकानामानन्दाः स एको गन्धर्वलोक आनन्दोऽथ ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स एकः कर्मदेवानामानन्दो ये कर्मणा देवत्वमभिसंपद्यन्तेऽथ ये शतं कर्मदेवानामनन्दाः स एक आजानदेवानामानन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथ ये शतमाजानादेवानामानन्दाः स एकः प्रजापतिलोक आनन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथ ये शतं प्रजापतिलोकाः आनन्दाः स एको ब्रह्मलोक आनन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथैष एव परम आनन्द एष ब्रह्मलोक सम्राडिति होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीत्यत्र ह याज्ञवल्क्यो बिभायांचकार मेधावी राजा सर्वेभ्यो माऽन्तेभ्य उदरौत्सीदिति॥ ||३३|| sa yo manuṣyāṇā rāddhaḥ samṛddho bhavatyanyeṣāmadhipatiḥ sarvairmānuṣyakairbhogaiḥ sampannatamaḥ sa manuṣyāṇāṃ parama ānando'tha ye śataṃ manuṣyāṇāmānandāḥ sa ekaḥ pitṝṇāṃ jitalokānāmānando'tha ye śataṃ pitṝṇāṃ jitalokānāmānandāḥ sa eko gandharvaloka ānando'tha ye śataṃ gandharvaloka ānandāḥ sa ekaḥ karmadevānāmānando ye karmaṇā devatvamabhisaṃpadyante'tha ye śataṃ karmadevānāmanandāḥ sa eka ājānadevānāmānando yaśca śrotriyo'vṛjino'kāmahato'tha ye śatamājānādevānāmānandāḥ sa ekaḥ prajāpatiloka ānando yaśca śrotriyo'vṛjino'kāmahato'tha ye śataṃ prajāpatilokāḥ ānandāḥ sa eko brahmaloka ānando yaśca śrotriyo'vṛjino'kāmahato'thaiṣa eva parama ānanda eṣa brahmaloka samrāḍiti hovāca yājñavalkyaḥ so'haṃ bhagavate sahasraṃ dadāmyata ūrdhvaṃ vimokṣāyaiva brūhītyatra ha yājñavalkyo bibhāyāṃcakāra medhāvī rājā sarvebhyo mā'ntebhya udarautsīditi॥ ||33||
स वा एष एतस्मिन्स्वप्नान्ते रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव॥ ||३४|| sa vā eṣa etasminsvapnānte ratvā caritvā dṛṣṭvaiva puṇyaṃ ca pāpaṃ ca punaḥ pratinyāyaṃ pratiyonyādravati buddhāntāyaiva॥ ||34||
तद्यथाऽनः सुसमाहितमुत्सर्जद्यायादेवमेवायं शारीर आत्मा प्राज्ञेनात्मनान्वारूढमुत्सर्जंयाति यत्रैतदूर्ध्वोच्छ्वासी भवति॥ ||३५|| tadyathā'naḥ susamāhitamutsarjadyāyādevamevāyaṃ śārīra ātmā prājñenātmanānvārūḍhamutsarjaṃyāti yatraitadūrdhvocchvāsī bhavati॥ ||35||
स यत्रायमणिमानं न्येति जरया वोपतपता वाणिमानं निगच्छति तद्यथाम्रं वोदुम्बरं वा पिप्पलं वा बन्धनात्प्रमुच्यत एवमेवायं पुरुष एभ्योऽङ्गेभ्यः संप्रमुच्य पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति प्राणायैव॥ ||३६|| sa yatrāyamaṇimānaṃ nyeti jarayā vopatapatā vāṇimānaṃ nigacchati tadyathāmraṃ vodumbaraṃ vā pippalaṃ vā bandhanātpramucyata evamevāyaṃ puruṣa ebhyo'ṅgebhyaḥ saṃpramucya punaḥ pratinyāyaṃ pratiyonyādravati prāṇāyaiva॥ ||36||
तद्यथा राजानमायन्तमुग्राः प्रत्येनसः सूतग्रामण्योऽन्नैः पानैरावसथैः प्रतिकल्पन्तेऽयमायात्ययमागच्छतीत्येव हैवंविद सर्वाणि भूतानि प्रतिकल्पन्त इदं ब्रह्मायातीदमागच्छतीति॥ ||३७|| tadyathā rājānamāyantamugrāḥ pratyenasaḥ sūtagrāmaṇyo'nnaiḥ pānairāvasathaiḥ pratikalpante'yamāyātyayamāgacchatītyeva haivaṃvida sarvāṇi bhūtāni pratikalpanta idaṃ brahmāyātīdamāgacchatīti॥ ||37||
तद्यथा राजानं प्रयियासन्तमुग्राः प्रत्येनसः सूतग्रामण्योऽभिसमायन्त्येवमेवेममात्मानमन्तकाले सर्वे प्राणा अभिसमायन्ति यत्रैतदूर्ध्वोच्छ्वासी भवति॥ ||३८|| tadyathā rājānaṃ prayiyāsantamugrāḥ pratyenasaḥ sūtagrāmaṇyo'bhisamāyantyevamevemamātmānamantakāle sarve prāṇā abhisamāyanti yatraitadūrdhvocchvāsī bhavati॥ ||38||
चतुर्थं ब्राह्मणम् caturthaṃ brāhmaṇam
स यत्रायमात्माऽबल्यं न्येत्य संमोहमिव न्येतियथैनमेते प्राणा अभिसमायन्ति स एतास्तेजोमात्राः समभ्याददानो हृदयमेवान्ववक्रामति स यत्रैष चाक्षुषः पुरुषः पराङ् पर्यावर्ततेऽथारूपज्ञो भवति॥ ||१|| sa yatrāyamātmā'balyaṃ nyetya saṃmohamiva nyetiyathainamete prāṇā abhisamāyanti sa etāstejomātrāḥ samabhyādadāno hṛdayamevānvavakrāmati sa yatraiṣa cākṣuṣaḥ puruṣaḥ parāṅ paryāvartate'thārūpajño bhavati॥ ||1||
एकीभवति न पश्यतीत्याहुरेकीभवति न जिघ्रतीत्याहुरेकीभवति न रसयत ईत्याहुरेकीभवति न वदतीत्याहुरेकीभवति न शृणोतीताहुरेकीभवति न मनुत इत्याहुरेकीभवति न स्पृशतीत्याहुरेकीभवति न विजानातीत्याहुतस्य हैतस्य हृदयस्याग्रं प्रद्योतते तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुष्टो वा मूर्ध्नो वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यस्तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामति प्राणमनूत्क्रामन्त सर्वे प्राणा अनूत्क्रामन्ति स विज्ञानो भवति सविज्ञानमेवान्ववक्रामति। तं विद्याकर्मणी समन्वारभेते पूर्वप्रज्ञा च॥ ||२|| ekībhavati na paśyatītyāhurekībhavati na jighratītyāhurekībhavati na rasayata ītyāhurekībhavati na vadatītyāhurekībhavati na śṛṇotītāhurekībhavati na manuta ityāhurekībhavati na spṛśatītyāhurekībhavati na vijānātītyāhutasya haitasya hṛdayasyāgraṃ pradyotate tena pradyotenaiṣa ātmā niṣkrāmati cakṣuṣṭo vā mūrdhno vā'nyebhyo vā śarīradeśebhyastamutkrāmantaṃ prāṇo'nūtkrāmati prāṇamanūtkrāmanta sarve prāṇā anūtkrāmanti sa vijñāno bhavati savijñānamevānvavakrāmati। taṃ vidyākarmaṇī samanvārabhete pūrvaprajñā ca॥ ||2||
तद्यथा तृणजलायुका तृणस्यान्तं गत्वाऽन्यमाक्रममाक्रम्यात्मानमुपस हरत्येवमेवायमात्मेदं शरीरं निहत्याऽविद्यां गमयित्वाऽन्यमाक्रममाक्रम्यात्मानमुपसहरति॥ ||३|| tadyathā tṛṇajalāyukā tṛṇasyāntaṃ gatvā'nyamākramamākramyātmānamupasa haratyevamevāyamātmedaṃ śarīraṃ nihatyā'vidyāṃ gamayitvā'nyamākramamākramyātmānamupasaharati॥ ||3||
तद्यथा पेशस्कारी पेशसो मात्रामपादायान्यन्नवतरं कल्याणतर रूपं तनुत एवमेवायमात्मेद शरीरं निहत्याऽविद्यां गमयित्वाऽन्यन्नवतरं कल्याणतर रूपं कुरुते पित्र्यं वा गान्धर्वं वा दैवं वा प्राजापत्यं वा ब्राह्मं वाऽन्येषां वा भूतानाम्॥ ||४|| tadyathā peśaskārī peśaso mātrāmapādāyānyannavataraṃ kalyāṇatara rūpaṃ tanuta evamevāyamātmeda śarīraṃ nihatyā'vidyāṃ gamayitvā'nyannavataraṃ kalyāṇatara rūpaṃ kurute pitryaṃ vā gāndharvaṃ vā daivaṃ vā prājāpatyaṃ vā brāhmaṃ vā'nyeṣāṃ vā bhūtānām॥ ||4||
स वा अयमात्मा ब्रह्म विज्ञानमयो मनोमयः प्राणमयश्चक्षुर्मयः श्रोत्रमय पृथिवीमय आपोमयो वायुमय आकाशमयस्तेजोमयोऽतेजोमयः काममयोऽकाममयः क्रोधमयोऽक्रोधमयो धर्ममयोऽधर्ममयः सर्वमयस्तद्यदेतदिदमयोऽदोमय इति यथाकारी यथाचारी तथा भवति साधुकारी साधुर्भवति पापकारी पापो भवति पुण्यः पुण्येन कर्मणा भवति पापः पापेन॥ अथो खल्वाहुः काममय एवायं पुरुष इति स यथाकामो भवति तत्क्रतुर्भवति यत्क्रतुर्भवति तत्कर्म कुरुते यत्कर्म कुरुते तदभिसंपद्यते॥ ||५|| sa vā ayamātmā brahma vijñānamayo manomayaḥ prāṇamayaścakṣurmayaḥ śrotramaya pṛthivīmaya āpomayo vāyumaya ākāśamayastejomayo'tejomayaḥ kāmamayo'kāmamayaḥ krodhamayo'krodhamayo dharmamayo'dharmamayaḥ sarvamayastadyadetadidamayo'domaya iti yathākārī yathācārī tathā bhavati sādhukārī sādhurbhavati pāpakārī pāpo bhavati puṇyaḥ puṇyena karmaṇā bhavati pāpaḥ pāpena॥ atho khalvāhuḥ kāmamaya evāyaṃ puruṣa iti sa yathākāmo bhavati tatkraturbhavati yatkraturbhavati tatkarma kurute yatkarma kurute tadabhisaṃpadyate॥ ||5||
तदेष श्लोको भवति॥ तदेव सक्तः सह कर्मणैति लिङ्गं मनो यत्र निषक्तमस्य॥ प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किंचेह करोत्ययम्॥ तस्माल्लोकात्पुनरैत्यस्मै लोकाय कर्मण इति नु कामयमानोऽथाकामयमानोयोऽकामो निष्काम आप्तकामो आत्मकाम न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति॥ ||६|| tadeṣa śloko bhavati॥ tadeva saktaḥ saha karmaṇaiti liṅgaṃ mano yatra niṣaktamasya॥ prāpyāntaṃ karmaṇastasya yatkiṃceha karotyayam॥ tasmāllokātpunaraityasmai lokāya karmaṇa iti nu kāmayamāno'thākāmayamānoyo'kāmo niṣkāma āptakāmo ātmakāma na tasya prāṇā utkrāmanti brahmaiva sanbrahmāpyeti॥ ||6||
तदेष श्लोको भवति। यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः॥ अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुत इति॥ तद्यथाऽहिनिर्ल्वनी वल्मीके मृता प्रत्यस्ता शयीतैवमेवेद शरीर शेतेऽथायमशरीरोऽमृतः प्राणो ब्रह्मैव तेज एव सोऽहं भगवते सहस्रानि ददामीति होवाच जनको वैदेहः॥ ||७|| tadeṣa śloko bhavati। yadā sarve pramucyante kāmā ye'sya hṛdi śritāḥ॥ atha martyo'mṛto bhavatyatra brahma samaśnuta iti॥ tadyathā'hinirlvanī valmīke mṛtā pratyastā śayītaivameveda śarīra śete'thāyamaśarīro'mṛtaḥ prāṇo brahmaiva teja eva so'haṃ bhagavate sahasrāni dadāmīti hovāca janako vaidehaḥ॥ ||7||
तदेते श्लोका भवन्ति॥ अणुः पन्था विततः पुराणो मा स्पृष्टोऽनुवित्तो मयैव॥ तेन धीरा अपियन्ति ब्रह्मविदःस्वर्गं लोकमित उर्ध्वं विमुक्ताः॥ ||८|| tadete ślokā bhavanti॥ aṇuḥ panthā vitataḥ purāṇo mā spṛṣṭo'nuvitto mayaiva॥ tena dhīrā apiyanti brahmavidaḥsvargaṃ lokamita urdhvaṃ vimuktāḥ॥ ||8||
तस्मिञ्छुक्लमुत नीलमाहुः पिङ्गल हरितं लोहितं च॥ एष पन्था ब्रह्मणा हानुवित्तस्तेनैति ब्रह्मवित्पुण्यकृत्तैजसश्च॥ ||९|| tasmiñchuklamuta nīlamāhuḥ piṅgala haritaṃ lohitaṃ ca॥ eṣa panthā brahmaṇā hānuvittastenaiti brahmavitpuṇyakṛttaijasaśca॥ ||9||
अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते। ततो भूय इव ते तमो य उ विद्याया रताः॥ ||१०|| andhaṃ tamaḥ praviśanti ye'vidyāmupāsate। tato bhūya iva te tamo ya u vidyāyā ratāḥ॥ ||10||
अनन्दा नाम ते लोका अन्धेन तमसाऽऽवृताः तास्ते प्रेत्याभिगच्छन्त्यविद्वासोऽबुधो जनाः॥ ||११|| anandā nāma te lokā andhena tamasā''vṛtāḥ tāste pretyābhigacchantyavidvāso'budho janāḥ॥ ||11||
आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति पूरुषः किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत्॥ ||१२|| ātmānaṃ cedvijānīyādayamasmīti pūruṣaḥ kimicchankasya kāmāya śarīramanusaṃjvaret॥ ||12||
यस्यानुवित्तः प्रतिबुद्ध आत्माऽस्मिन्त्संदेह्ये गहने प्रविष्टः॥ स विश्वकृत्स हि सर्वस्य कर्ता तस्य लोकः स उ लोक एव॥ ||१३|| yasyānuvittaḥ pratibuddha ātmā'smintsaṃdehye gahane praviṣṭaḥ॥ sa viśvakṛtsa hi sarvasya kartā tasya lokaḥ sa u loka eva॥ ||13||
इहैव सन्तोऽथ विद्मस्तद्वयं न चेदवेदिर्महती विनष्टिः॥ ये तद्विदुरमृतास्ते भवन्त्यथेतरे दुःखमेवापियन्ति॥ ||१४|| ihaiva santo'tha vidmastadvayaṃ na cedavedirmahatī vinaṣṭiḥ॥ ye tadviduramṛtāste bhavantyathetare duḥkhamevāpiyanti॥ ||14||
यदैतमनुपश्यत्यत्मानं देवमञ्जसे॥ ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते॥ ||१५|| yadaitamanupaśyatyatmānaṃ devamañjase॥ īśānaṃ bhūtabhavyasya na tato vijugupsate॥ ||15||
यस्मादर्वाक्संवत्सरोऽहोभिः परिवर्तते॥ तद्देवा ज्योतिषां ज्योतिरायुर्होपासतेऽमृतम्॥ ||१६|| yasmādarvāksaṃvatsaro'hobhiḥ parivartate॥ taddevā jyotiṣāṃ jyotirāyurhopāsate'mṛtam॥ ||16||
यस्मिन्पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितः॥ तमेव मन्य आत्मानं विद्वान्ब्रह्मामृतोऽमृतम्॥ ||१७|| yasminpañca pañcajanā ākāśaśca pratiṣṭhitaḥ॥ tameva manya ātmānaṃ vidvānbrahmāmṛto'mṛtam॥ ||17||
राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुरुत श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो ये मनो विदुः॥ ते निचिक्युर्ब्रह्म पुराणमग्र्यम्॥ ||१८|| rāṇasya prāṇamuta cakṣuṣaścakṣuruta śrotrasya śrotraṃ manaso ye mano viduḥ॥ te nicikyurbrahma purāṇamagryam॥ ||18||
मनसैवानुद्रष्टव्यं नेह नानास्ति किंचन॥ मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति॥ ||१९|| manasaivānudraṣṭavyaṃ neha nānāsti kiṃcana॥ mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati॥ ||19||
एकधैवानुद्रष्टव्यमेतदप्रमयं ध्रुवम्॥ विरजः पर आकाशादज आत्मा महान्ध्रुवः॥ ||२०|| ekadhaivānudraṣṭavyametadapramayaṃ dhruvam॥ virajaḥ para ākāśādaja ātmā mahāndhruvaḥ॥ ||20||
तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः॥ नानुध्यायाद्बहूञ्छब्दान्वाचो विग्लापन हि तदिति॥ ||२१|| tameva dhīro vijñāya prajñāṃ kurvīta brāhmaṇaḥ॥ nānudhyāyādbahūñchabdānvāco viglāpana hi taditi॥ ||21||
स वा एष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्छेते सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः स न साधुना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयानेष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एषां लोकानामसंभेदाय तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेनैतमेव विदित्वा मुनिर्भवति। एतमेव प्रव्राजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति। एतद्ध स्म वैतत्पूर्वे विद्वासः प्रजां न कामयन्ते किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं लोक इति ते ह स्म पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति या ह्येव पुत्रैषणा सा वित्तैषणा या वित्तैषणा सा लोकैषणोभे ह्येते एषणे एव भवतः॥ स एष नेति नेत्यात्मागृह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि शीर्यतेऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यत्येतमु हैवेते न तरत इत्यतः पापमकरवमित्यतः कल्याणमकरवमित्युभे उ हैवैष एते तरति नैनं कृताकृते तपतः॥ ||२२|| sa vā eṣa mahānaja ātmā yo'yaṃ vijñānamayaḥ prāṇeṣu ya eṣo'ntarhṛdaya ākāśastasmiñchete sarvasya vaśī sarvasyeśānaḥ sarvasyādhipatiḥ sa na sādhunā karmaṇā bhūyānno evāsādhunā kanīyāneṣa sarveśvara eṣa bhūtādhipatireṣa bhūtapāla eṣa seturvidharaṇa eṣāṃ lokānāmasaṃbhedāya tametaṃ vedānuvacanena brāhmaṇā vividiṣanti yajñena dānena tapasā'nāśakenaitameva viditvā munirbhavati। etameva pravrājino lokamicchantaḥ pravrajanti। etaddha sma vaitatpūrve vidvāsaḥ prajāṃ na kāmayante kiṃ prajayā kariṣyāmo yeṣāṃ no'yamātmā'yaṃ loka iti te ha sma putraiṣaṇāyāśca vittaiṣaṇāyāśca lokaiṣaṇāyāśca vyutthāyātha bhikṣācaryaṃ caranti yā hyeva putraiṣaṇā sā vittaiṣaṇā yā vittaiṣaṇā sā lokaiṣaṇobhe hyete eṣaṇe eva bhavataḥ॥ sa eṣa neti netyātmāgṛhyo na hi gṛhyate'śīryo na hi śīryate'saṅgo na hi sajyate'sito na vyathate na riṣyatyetamu haivete na tarata ityataḥ pāpamakaravamityataḥ kalyāṇamakaravamityubhe u haivaiṣa ete tarati nainaṃ kṛtākṛte tapataḥ॥ ||22||
तदेतदृचाभ्युक्तम्। एष नित्यो महिमा ब्राह्मणस्य न वर्धते कर्मणा नो कनीयान्॥ तस्यैव स्यात्पदवित्तं विदित्वा न लिप्यते कर्मणा पापकेनेति। तस्मादेवंविच्छान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वाऽऽत्मन्येवात्मानं पश्यति सर्वमात्मानं पश्यति नैनं पाप्मा तरति सर्वं पाप्मानं तरति नैनं पाप्मा तपति सर्वं पाप्मानं तपति विपापो विरजोऽविचिकित्सो ब्राह्मणो भवत्येष ब्रह्मलोकः सम्राडेनं प्रापितोऽसीति होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽहं भगवते विदेहान् ददामि मां चापि सह दास्यायेति॥ ||२३|| tadetadṛcābhyuktam। eṣa nityo mahimā brāhmaṇasya na vardhate karmaṇā no kanīyān॥ tasyaiva syātpadavittaṃ viditvā na lipyate karmaṇā pāpakeneti। tasmādevaṃvicchānto dānta uparatastitikṣuḥ samāhito bhūtvā''tmanyevātmānaṃ paśyati sarvamātmānaṃ paśyati nainaṃ pāpmā tarati sarvaṃ pāpmānaṃ tarati nainaṃ pāpmā tapati sarvaṃ pāpmānaṃ tapati vipāpo virajo'vicikitso brāhmaṇo bhavatyeṣa brahmalokaḥ samrāḍenaṃ prāpito'sīti hovāca yājñavalkyaḥ so'haṃ bhagavate videhān dadāmi māṃ cāpi saha dāsyāyeti॥ ||23||
स वा एष महानज आत्मान्नादो वसुदानः विन्दते वसु य एवं वेद॥ ||२४|| sa vā eṣa mahānaja ātmānnādo vasudānaḥ vindate vasu ya evaṃ veda॥ ||24||
स वा एष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्माभयं वै ब्रह्माभय हि वै ब्रह्म भवति य एवं वेद॥ ||२५|| sa vā eṣa mahānaja ātmājaro'maro'mṛto'bhayo brahmābhayaṃ vai brahmābhaya hi vai brahma bhavati ya evaṃ veda॥ ||25||
पञ्चमं ब्राह्मणम् pañcamaṃ brāhmaṇam
अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्वे भार्ये बभूवतुर्मैत्रेयी च कात्यायनी च तयोर्ह मैत्रेयी ब्रह्मवादिनी बभूव स्त्रीप्रज्ञैव तर्हि कात्यायन्यथ ह याज्ञवल्क्योऽन्यद्वृत्तमुपाकरिष्यन्॥ ||१|| atha ha yājñavalkyasya dve bhārye babhūvaturmaitreyī ca kātyāyanī ca tayorha maitreyī brahmavādinī babhūva strīprajñaiva tarhi kātyāyanyatha ha yājñavalkyo'nyadvṛttamupākariṣyan॥ ||1||
मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः प्रव्रजिष्यन्वा अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि हन्त तेऽनया कात्यायन्यान्तं करवाणीति॥ ||२|| maitreyīti hovāca yājñavalkyaḥ pravrajiṣyanvā are'hamasmātsthānādasmi hanta te'nayā kātyāyanyāntaṃ karavāṇīti॥ ||2||
सा होवाच मैत्रेयी यन्नु म इयं भगोः सर्वा पृथिवी वित्तेन पूर्णा स्यात्स्यां न्वहं तेनामृताऽऽहो नेति नेति होवाच याज्ञवल्क्यो यथैवोपकरणवतां जीवितं तथैव ते जीवित स्याद्अमृतत्वस्य तु नाशास्ति वित्तेनेति॥ ||३|| sā hovāca maitreyī yannu ma iyaṃ bhagoḥ sarvā pṛthivī vittena pūrṇā syātsyāṃ nvahaṃ tenāmṛtā''ho neti neti hovāca yājñavalkyo yathaivopakaraṇavatāṃ jīvitaṃ tathaiva te jīvita syādamṛtatvasya tu nāśāsti vitteneti॥ ||3||
सा होवाच मैत्रेयीः येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कुर्यां यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्रूहीति॥ ||४|| sā hovāca maitreyīḥ yenāhaṃ nāmṛtā syāṃ kimahaṃ tena kuryāṃ yadeva bhagavānveda tadeva me brūhīti॥ ||4||
स होवाच याज्ञवल्क्यः प्रिया वै खलु नो भवती सती प्रियमवृधद्धन्त तर्हि भवत्येतद्व्याख्यास्यामि ते व्याचक्षाणस्य ते वाचं तु मे निदिध्यासस्वेति॥ ||५|| sa hovāca yājñavalkyaḥ priyā vai khalu no bhavatī satī priyamavṛdhaddhanta tarhi bhavatyetadvyākhyāsyāmi te vyācakṣāṇasya te vācaṃ tu me nididhyāsasveti॥ ||5||
स होवाच न वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवत्यात्मनस्तु कामाय पतिः प्रियो भवति। न वा अरे जायायै कामाय जाता प्रिया भवत्यात्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति। न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति। न वा अरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय वित्तं प्रियं भवति। न वा अरे पशूनां कामाय पशवः प्रिया भवन्त्यामनस्तु कामाया पशवः प्रिया भवन्ति। न वा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति। न वा अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय क्षत्रं प्रियं भवति। न वा अरे लोकानां कामाय लोकाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय लोकाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय देवाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे वेदानां कामाय वेदाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय वेदाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे भुतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्त्यात्मनस्तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति। न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति। आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैत्रेयात्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञात इद सर्वं विदितम्॥ ||६|| sa hovāca na vā are patyuḥ kāmāya patiḥ priyo bhavatyātmanastu kāmāya patiḥ priyo bhavati। na vā are jāyāyai kāmāya jātā priyā bhavatyātmanastu kāmāya jāyā priyā bhavati। na vā are putrāṇāṃ kāmāya putrāḥ priyā bhavantyātmanastu kāmāya putrāḥ priyā bhavanti। na vā are vittasya kāmāya vittaṃ priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya vittaṃ priyaṃ bhavati। na vā are paśūnāṃ kāmāya paśavaḥ priyā bhavantyāmanastu kāmāyā paśavaḥ priyā bhavanti। na vā are brahmaṇaḥ kāmāya brahma priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya brahma priyaṃ bhavati। na vā are kṣatrasya kāmāya kṣatraṃ priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya kṣatraṃ priyaṃ bhavati। na vā are lokānāṃ kāmāya lokāḥ priyā bhavantyātmanastu kāmāya lokāḥ priyā bhavanti। na vā are devānāṃ kāmāya devāḥ priyā bhavantyātmanastu kāmāya devāḥ priyā bhavanti। na vā are vedānāṃ kāmāya vedāḥ priyā bhavantyātmanastu kāmāya vedāḥ priyā bhavanti। na vā are bhutānāṃ kāmāya bhūtāni priyāṇi bhavantyātmanastu kāmāya bhūtāni priyāṇi bhavanti। na vā are sarvasya kāmāya sarvaṃ priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya sarvaṃ priyaṃ bhavati। ātmā vā are draṣṭavyaḥ śrotavyo mantavyo nididhyāsitavyo maitreyātmani khalvare dṛṣṭe śrute mate vijñāta ida sarvaṃ viditam॥ ||6||
ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म वेद क्षत्रं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः क्षत्रं वेद लोकास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो लोकान्वेद देवास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो देवान्वेद वेदास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो वेदान्वेद भूतानि तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो भूतानि वेद सर्वं तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेदेदं ब्रह्मेदं क्षत्रमिमे लोका इमे देवा इमे वेदा इमानि भूतानीद सर्वं यदयमात्मा॥ ||७|| brahma taṃ parādādyo'nyatrātmano brahma veda kṣatraṃ taṃ parādādyo'nyatrātmanaḥ kṣatraṃ veda lokāstaṃ parāduryo'nyatrātmano lokānveda devāstaṃ parāduryo'nyatrātmano devānveda vedāstaṃ parāduryo'nyatrātmano vedānveda bhūtāni taṃ parāduryo'nyatrātmano bhūtāni veda sarvaṃ taṃ parādādyo'nyatrātmanaḥ sarvaṃ vededaṃ brahmedaṃ kṣatramime lokā ime devā ime vedā imāni bhūtānīda sarvaṃ yadayamātmā॥ ||7||
स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः॥ ||८|| sa yathā dundubherhanyamānasya na bāhyāñchabdāñchaknuyādgrahaṇāya dundubhestu grahaṇena dundubhyāghātasya vā śabdo gṛhītaḥ॥ ||8||
स यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः॥ ||९|| sa yathā śaṅkhasya dhmāyamānasya na bāhyāñchabdāñchaknuyādgrahaṇāya śaṅkhasya tu grahaṇena śaṅkhadhmasya vā śabdo gṛhītaḥ॥ ||9||
स यथा वीणायै वाद्यमानायै न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद्ग्रहणाय वीणायै तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः॥ ||१०|| sa yathā vīṇāyai vādyamānāyai na bāhyāñchabdāñchaknuyādgrahaṇāya vīṇāyai tu grahaṇena vīṇāvādasya vā śabdo gṛhītaḥ॥ ||10||
स यथार्द्रैधाग्नेरभ्याहितस्य पृथग्धूमा विनिश्चरन्त्येवं वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानानीष्ट हुतमाशितं पायितमयं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतान्यस्यैवैतानि सर्वाणि निश्वसितानि॥ ||११|| sa yathārdraidhāgnerabhyāhitasya pṛthagdhūmā viniścarantyevaṃ vā are'sya mahato bhūtasya niśvasitametadyadṛgvedo yajurvedaḥ sāmavedo'tharvāṅgirasa itihāsaḥ purāṇaṃ vidyā upaniṣadaḥ ślokāḥ sūtrāṇyanuvyākhyānāni vyākhyānānīṣṭa hutamāśitaṃ pāyitamayaṃ ca lokaḥ paraśca lokaḥ sarvāṇi ca bhūtānyasyaivaitāni sarvāṇi niśvasitāni॥ ||11||
स यथा सर्वासामपा समुद्र एकायनमेव सर्वेषा स्पर्शानां त्वगेकायनमेव सर्वेषां गन्धानां नासिके एकायनमेव सर्वेषा रसानां जिह्वैकायनमेव सर्वेषा रूपाणां चक्षुरेकायनमेव सर्वेषा शब्दाना श्रोत्रमेकायनमेव सर्वेषा सङ्कल्पानां मन एकायनमेव सर्वासां विद्याना हृदयमेकायनमेव सर्वेषां कर्मणा हस्तावेकायनमेव सर्वेषामानन्दानामुपस्थ एकायनमेव सर्वेषां विसर्गाणां पायुरेकायनमेव सर्वेषामध्वना पादावेकायनमेव सर्वेषां वेदाना वागेकायनम्॥ ||१२|| sa yathā sarvāsāmapā samudra ekāyanameva sarveṣā sparśānāṃ tvagekāyanameva sarveṣāṃ gandhānāṃ nāsike ekāyanameva sarveṣā rasānāṃ jihvaikāyanameva sarveṣā rūpāṇāṃ cakṣurekāyanameva sarveṣā śabdānā śrotramekāyanameva sarveṣā saṅkalpānāṃ mana ekāyanameva sarvāsāṃ vidyānā hṛdayamekāyanameva sarveṣāṃ karmaṇā hastāvekāyanameva sarveṣāmānandānāmupastha ekāyanameva sarveṣāṃ visargāṇāṃ pāyurekāyanameva sarveṣāmadhvanā pādāvekāyanameva sarveṣāṃ vedānā vāgekāyanam॥ ||12||
स यथा सैन्धवघनोऽनन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नो रसघन एवेवं वा अरेऽयमात्मानन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नः प्रज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्य संज्ञास्तीत्यरे ब्रविमीति होवाच याज्ञवल्क्यः॥ ||१३|| sa yathā saindhavaghano'nantaro'bāhyaḥ kṛtsno rasaghana evevaṃ vā are'yamātmānantaro'bāhyaḥ kṛtsnaḥ prajñānaghana evaitebhyo bhūtebhyaḥ samutthāya tānyevānuvinaśyati na pretya saṃjñāstītyare bravimīti hovāca yājñavalkyaḥ॥ ||13||
सा होवाच मैत्रेयत्रैव मा भगवान्मोहान्तमापीपिन्न वा अहमिमं विजानामीति स होवाच न वा अरेऽहं मोहं ब्रवीम्यविनाशी वाऽरेऽयमात्मानुच्छित्तिधर्मा॥ ||१४|| sā hovāca maitreyatraiva mā bhagavānmohāntamāpīpinna vā ahamimaṃ vijānāmīti sa hovāca na vā are'haṃ mohaṃ bravīmyavināśī vā're'yamātmānucchittidharmā॥ ||14||
यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतर रसयते तदितर इतरमभिवदति तदितर इतर शृणोति तदितर इतरं मनुते तदितर इतर स्पृशति तदितर इतरं विजानाति यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन कं पश्येत्तत्केन कं जिघ्रेत्तत्केन क रसयेत्तत्केन कमभिवदेत्तत्केन क शृणुयात्तत्केन कं मन्वीत तत्केन क स्पृशेत्तत्केन कं विजानीयाद्येनेद सर्वं विजानाति तं केन विजानीयात्स एष नेति नेत्यात्माऽगृह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि शीर्यतेऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यति विज्ञातारमरे केन विजानीयादित्युक्तानुशासनासि मैत्रेयेतावदरे खल्वमृतत्वमिति होक्त्वा याज्ञवल्क्यो विजहार॥ ||१५|| yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraṃ paśyati taditara itaraṃ jighrati taditara itara rasayate taditara itaramabhivadati taditara itara śṛṇoti taditara itaraṃ manute taditara itara spṛśati taditara itaraṃ vijānāti yatra tvasya sarvamātmaivābhūttatkena kaṃ paśyettatkena kaṃ jighrettatkena ka rasayettatkena kamabhivadettatkena ka śṛṇuyāttatkena kaṃ manvīta tatkena ka spṛśettatkena kaṃ vijānīyādyeneda sarvaṃ vijānāti taṃ kena vijānīyātsa eṣa neti netyātmā'gṛhyo na hi gṛhyate'śīryo na hi śīryate'saṅgo na hi sajyate'sito na vyathate na riṣyati vijñātāramare kena vijānīyādityuktānuśāsanāsi maitreyetāvadare khalvamṛtatvamiti hoktvā yājñavalkyo vijahāra॥ ||15||
षष्ठं ब्राह्मणम् ṣaṣṭhaṃ brāhmaṇam
अथ वशः पौतिमाष्यात्पौतिमाष्यो गौपवनाद्गौपवनः पौतिमाष्यात्पौतिमाष्यो गौपवनाद्गौपवनः कौशिकात्कौशिकः कौण्डिन्यात्कौण्डिन्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कौशिकाच्च गौतमाच्च गौतमः॥ ||१|| atha vaśaḥ pautimāṣyātpautimāṣyo gaupavanādgaupavanaḥ pautimāṣyātpautimāṣyo gaupavanādgaupavanaḥ kauśikātkauśikaḥ kauṇḍinyātkauṇḍinyaḥ śāṇḍilyācchāṇḍilyaḥ kauśikācca gautamācca gautamaḥ॥ ||1||
अग्निवेश्यादाग्निवेश्यो गार्ग्याद्गार्ग्यो गार्ग्याद्गार्ग्यो गौतमाद्गौतमः सैतवात्सैतवः पाराशर्यायणात्पाराशर्यायणो गार्ग्यायणादार्ग्यायणो उद्दालकायनादुद्दालकायनो जाबालायनात्जाबालायनो माध्यन्दिनायनान्माध्यन्दिनायनः सौकरायणात्सौकरायणः काषायणात्काषायणः सायकायनात्सायकायनः कौशिकायनेः कौशिकायनिः॥ ||२|| agniveśyādāgniveśyo gārgyādgārgyo gārgyādgārgyo gautamādgautamaḥ saitavātsaitavaḥ pārāśaryāyaṇātpārāśaryāyaṇo gārgyāyaṇādārgyāyaṇo uddālakāyanāduddālakāyano jābālāyanātjābālāyano mādhyandināyanānmādhyandināyanaḥ saukarāyaṇātsaukarāyaṇaḥ kāṣāyaṇātkāṣāyaṇaḥ sāyakāyanātsāyakāyanaḥ kauśikāyaneḥ kauśikāyaniḥ॥ ||2||
घृतकौशिकाद्घृतकौशिकः पाराशर्यायणात्पाराशर्यायणः पाराशर्यात्पाराशर्यो जातूकर्ण्यात्जातूकर्ण्य आसुरायणाच्च यास्काच्चासुरायणस्त्रैवणेस्त्रैवणिरौपजन्धनेरौपजन्धनिरसुरेरासुरिर्भारद्वाजाद्भारद्वाज आत्रेयादात्रेयो माण्टेर्माण्टिर्गौतमाद्गौतमो गौतमाद्गौतमो वात्स्याद्वात्स्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कैशोर्यात्काप्यात्कैशोर्यः काप्यः कुमारहारितात्कुमारहारितो गालवाद्गालवो विदर्भीकौण्डिन्याद्विदर्भीकौण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रवाद्वत्सनपाद्बाभ्रवः पथः सौभरात्पन्थाः सौभरोऽयास्यादाङ्गिरसादयास्य आङ्गिरस आभूतेस्त्वाष्ट्रादाभूतिस्त्वाष्ट्रो विश्वरूपात्त्वाष्ट्राद्विश्वरूपस्त्वाष्ट्रोऽश्विभ्यामश्विनौ दधीच आथर्वणाद्दध्यङ्ङाथर्वणो दैवादथर्वादैवो मृत्योः प्राध्व सनान्मृत्युः प्राध्व सनः प्राध्व सनात्प्रध्व सन एकर्षेरेकर्षिर्विप्रचित्तिर्व्यष्टेर्वृष्टिः सनारोः सनारुः सनातनात्सनातनः सनगात्सनगः परमेष्ठिनः परमेष्ठी ब्रह्मणोब्रह्म स्वयंभु ब्रह्मणे नमः॥ ||३|| ghṛtakauśikādghṛtakauśikaḥ pārāśaryāyaṇātpārāśaryāyaṇaḥ pārāśaryātpārāśaryo jātūkarṇyātjātūkarṇya āsurāyaṇācca yāskāccāsurāyaṇastraivaṇestraivaṇiraupajandhaneraupajandhanirasurerāsurirbhāradvājādbhāradvāja ātreyādātreyo māṇṭermāṇṭirgautamādgautamo gautamādgautamo vātsyādvātsyaḥ śāṇḍilyācchāṇḍilyaḥ kaiśoryātkāpyātkaiśoryaḥ kāpyaḥ kumārahāritātkumārahārito gālavādgālavo vidarbhīkauṇḍinyādvidarbhīkauṇḍinyo vatsanapāto bābhravādvatsanapādbābhravaḥ pathaḥ saubharātpanthāḥ saubharo'yāsyādāṅgirasādayāsya āṅgirasa ābhūtestvāṣṭrādābhūtistvāṣṭro viśvarūpāttvāṣṭrādviśvarūpastvāṣṭro'śvibhyāmaśvinau dadhīca ātharvaṇāddadhyaṅṅātharvaṇo daivādatharvādaivo mṛtyoḥ prādhva sanānmṛtyuḥ prādhva sanaḥ prādhva sanātpradhva sana ekarṣerekarṣirvipracittirvyaṣṭervṛṣṭiḥ sanāroḥ sanāruḥ sanātanātsanātanaḥ sanagātsanagaḥ parameṣṭhinaḥ parameṣṭhī brahmaṇobrahma svayaṃbhu brahmaṇe namaḥ॥ ||3||
अथ पञ्चमोऽध्यायः atha pañcamo'dhyāyaḥ
प्रथमं ब्राह्मणम् prathamaṃ brāhmaṇam
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते॥ पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते॥ ॐ खं ब्रह्म खं पुराणं वायुरं खम्इति ह स्माह कौरव्यायणीपुत्रो वेदोऽयं ब्राह्मणा विदुर्वेदैनेन यद्वेदितव्यम्॥ ||१|| oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇātpūrṇamudacyate॥ pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate॥ oṃ khaṃ brahma khaṃ purāṇaṃ vāyuraṃ khamiti ha smāha kauravyāyaṇīputro vedo'yaṃ brāhmaṇā vidurvedainena yadveditavyam॥ ||1||
द्वितीयं ब्राह्मणम् dvitīyaṃ brāhmaṇam
त्रयाः प्राजापत्याः प्रजापतौ पितरि ब्रह्मचर्यमूषुर्देवा मनुष्या असुरा उषित्वा ब्रह्मचर्यं देवा ऊचुर्ब्रवीतु नो भवानिति तेभ्यो हैतदक्षरमुवाच द इति व्यज्ञासिष्टा३ इति व्यज्ञासिष्मेति होचुर्दाम्यतेति न आत्थेत्योमिति होवाच व्यज्ञासिष्टेति॥ ||१|| trayāḥ prājāpatyāḥ prajāpatau pitari brahmacaryamūṣurdevā manuṣyā asurā uṣitvā brahmacaryaṃ devā ūcurbravītu no bhavāniti tebhyo haitadakṣaramuvāca da iti vyajñāsiṣṭā3 iti vyajñāsiṣmeti hocurdāmyateti na ātthetyomiti hovāca vyajñāsiṣṭeti॥ ||1||
अथ हैनं मनुष्या ऊचुर्ब्रवीतु नो भवानिति तेभ्यो हैतदेवाक्षरमुवाच द इति व्यज्ञासिष्टा३ इति व्यज्ञासिष्मेति होचुर्दत्तेति न आत्थेत्योमिति होवाच व्यज्ञासिष्टेति॥ ||२|| atha hainaṃ manuṣyā ūcurbravītu no bhavāniti tebhyo haitadevākṣaramuvāca da iti vyajñāsiṣṭā3 iti vyajñāsiṣmeti hocurdatteti na ātthetyomiti hovāca vyajñāsiṣṭeti॥ ||2||
अथ हैनमसुरा ऊचुरवीतु नो भवानिति तेभ्यो हैतदेवाक्षरमुवाच द इति व्यज्ञासिष्टा३ इति व्यज्ञासिष्मेति होचुर्दयध्वमिति न आत्थेतियोमिति होवाच व्यज्ञासिष्टेति तदेतदेवैषा दैवी वागनुवदति स्तनयित्नुर्द द द इति दाम्यत दत्त दयध्वमिति तदेतत्त्रय शिक्षेद्दमं दानं दयामिति। ||३|| atha hainamasurā ūcuravītu no bhavāniti tebhyo haitadevākṣaramuvāca da iti vyajñāsiṣṭā3 iti vyajñāsiṣmeti hocurdayadhvamiti na ātthetiyomiti hovāca vyajñāsiṣṭeti tadetadevaiṣā daivī vāganuvadati stanayitnurda da da iti dāmyata datta dayadhvamiti tadetattraya śikṣeddamaṃ dānaṃ dayāmiti। ||3||
तृतीयं ब्राह्मणम् tṛtīyaṃ brāhmaṇam
एष प्रजापतिर्यद्धृदयमेतद्ब्रह्मैतत्सर्वं तदेतत्त्र्यक्षरहृदयमिति हृ इत्येकमक्षरम् अभिहरन्त्यस्मै स्वाश्चान्ये च य एवं वेद द इत्येकमक्षरं ददत्यस्मै स्वाश्चान्ये च य एवं वेद यमित्येकमारम् एति स्वर्गं लोकं य एवं वेद॥ ||१|| eṣa prajāpatiryaddhṛdayametadbrahmaitatsarvaṃ tadetattryakṣarahṛdayamiti hṛ ityekamakṣaram abhiharantyasmai svāścānye ca ya evaṃ veda da ityekamakṣaraṃ dadatyasmai svāścānye ca ya evaṃ veda yamityekamāram eti svargaṃ lokaṃ ya evaṃ veda॥ ||1||
चतुर्थं ब्राह्मणम् caturthaṃ brāhmaṇam
तद्वै तदेतदेव तदास सत्यमेव स यो हैतं महद्यक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्मेति जयतीमाँल्लोकान् जित इन्न्वसावसद्य एवमेतन्महद्यक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्मेति सत्य ह्येव ब्रह्म॥ ||१|| tadvai tadetadeva tadāsa satyameva sa yo haitaṃ mahadyakṣaṃ prathamajaṃ veda satyaṃ brahmeti jayatīmām̐llokān jita innvasāvasadya evametanmahadyakṣaṃ prathamajaṃ veda satyaṃ brahmeti satya hyeva brahma॥ ||1||
पञ्चमं ब्राह्मणम् pañcamaṃ brāhmaṇam
आप एवेदमग्र आसुस्ता आपः सत्यमसृजन्त सत्यं ब्रह्म ब्रह्म प्रजापतिं प्रजापतिर्देवा ते देवाः सत्यमेवोपासते तदेतत्त्र्यक्षर सत्यमिति स इत्येकमक्षरं तीत्येकमक्षरं यमीत्येकमक्षरं प्रथमोत्तमे अक्षरे सत्यं मध्यतोऽनृतं तदेतदनृतमुभयतः सत्येन परिगृहीत सत्यभूयमेव भवति नैवंविद्वासमनृत हिनस्ति॥ ||१|| āpa evedamagra āsustā āpaḥ satyamasṛjanta satyaṃ brahma brahma prajāpatiṃ prajāpatirdevā te devāḥ satyamevopāsate tadetattryakṣara satyamiti sa ityekamakṣaraṃ tītyekamakṣaraṃ yamītyekamakṣaraṃ prathamottame akṣare satyaṃ madhyato'nṛtaṃ tadetadanṛtamubhayataḥ satyena parigṛhīta satyabhūyameva bhavati naivaṃvidvāsamanṛta hinasti॥ ||1||
तद्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्यो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चायं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तावेतावन्योऽन्यस्मिन्प्रतिष्ठितौ रश्मिभिरेषोऽस्मिन्प्रतिष्ठितः प्राणैरयममुष्मिन् स यदोत्क्रमिष्यन्भवति शुद्धमेवैतन्मण्डलं पश्यति नैनमेते रश्मयः प्रत्यायन्ति॥ ||२|| tadyattatsatyamasau sa ādityo ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣo yaścāyaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣastāvetāvanyo'nyasminpratiṣṭhitau raśmibhireṣo'sminpratiṣṭhitaḥ prāṇairayamamuṣmin sa yadotkramiṣyanbhavati śuddhamevaitanmaṇḍalaṃ paśyati nainamete raśmayaḥ pratyāyanti॥ ||2||
य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषस्तस्य भूरिति शिरः एक शिर एकमेतदक्षरं भुव इति बाहू द्वौ बाहू द्वे एते अक्षरे स्वरिति प्रतिष्ठा द्वे प्रतिष्ठे द्वे एते अक्षरे तस्योपनिषदहरिति हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद॥ ||३|| ya eṣa etasminmaṇḍale puruṣastasya bhūriti śiraḥ eka śira ekametadakṣaraṃ bhuva iti bāhū dvau bāhū dve ete akṣare svariti pratiṣṭhā dve pratiṣṭhe dve ete akṣare tasyopaniṣadahariti hanti pāpmānaṃ jahāti ca ya evaṃ veda॥ ||3||
योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तस्य भूरिति शिरः एक शिर एकमेतदारं भुव इति बाहूः द्वौ बाहू द्वे एतेक्षरे स्वरिति प्रतिष्ठाः द्वे प्रतिष्ठे द्वे एते अक्षरे तस्योपनिषदहमिति हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद॥ ||४|| yo'yaṃ dakṣiṇe'kṣanpuruṣastasya bhūriti śiraḥ eka śira ekametadāraṃ bhuva iti bāhūḥ dvau bāhū dve etekṣare svariti pratiṣṭhāḥ dve pratiṣṭhe dve ete akṣare tasyopaniṣadahamiti hanti pāpmānaṃ jahāti ca ya evaṃ veda॥ ||4||
षष्ठं ब्राह्मणम् ṣaṣṭhaṃ brāhmaṇam
मनोमयोऽयं पुरुषो भाःसत्यस्तस्मिन्नन्तर्हृदये यथा व्रीहिर्वा यवो वा स एषः सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः सर्वमिदं प्रशास्ति यदिदं किंच॥ ||१|| manomayo'yaṃ puruṣo bhāḥsatyastasminnantarhṛdaye yathā vrīhirvā yavo vā sa eṣaḥ sarvasyeśānaḥ sarvasyādhipatiḥ sarvamidaṃ praśāsti yadidaṃ kiṃca॥ ||1||
सप्तमं ब्राह्मणम् saptamaṃ brāhmaṇam
विद्युद्ब्रह्मेत्याहुर्विदानाद्विद्युद्विद्यत्येनं पाप्मनो य एवं वेद विद्युद्ब्रह्मेति विद्युद्ध्येव ब्रह्म॥ ||१|| vidyudbrahmetyāhurvidānādvidyudvidyatyenaṃ pāpmano ya evaṃ veda vidyudbrahmeti vidyuddhyeva brahma॥ ||1||
अष्टमं ब्राह्मणम् aṣṭamaṃ brāhmaṇam
वाचं धेनुमुपासीत तस्याश्चत्वारः स्तनाः स्वाहाकारो वषट्कारो हन्तकारः स्वधाकारः तस्यै द्वौ स्तनौ देवा उपजीवन्ति स्वाहाकारं च वषट्कारं च हन्तकारं मनुष्याः स्वधाकारं पितरस्तस्याः प्राण ऋषभो मनो वत्सः॥ ||१|| vācaṃ dhenumupāsīta tasyāścatvāraḥ stanāḥ svāhākāro vaṣaṭkāro hantakāraḥ svadhākāraḥ tasyai dvau stanau devā upajīvanti svāhākāraṃ ca vaṣaṭkāraṃ ca hantakāraṃ manuṣyāḥ svadhākāraṃ pitarastasyāḥ prāṇa ṛṣabho mano vatsaḥ॥ ||1||
नवमं ब्राह्मणम् navamaṃ brāhmaṇam
अयमाग्निर्वैश्वानरो योऽयमन्तः पुरुषे येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यते तस्येष घोषो भवति यमेतत्कर्णावपिधाय शृणोति स यदोत्क्रमिष्यन्भवति नैनं घोष शृणोति॥ ||१|| ayamāgnirvaiśvānaro yo'yamantaḥ puruṣe yenedamannaṃ pacyate yadidamadyate tasyeṣa ghoṣo bhavati yametatkarṇāvapidhāya śṛṇoti sa yadotkramiṣyanbhavati nainaṃ ghoṣa śṛṇoti॥ ||1||
दशमं ब्राह्मणम् daśamaṃ brāhmaṇam
यदा वै पुरुषोऽस्माल्लोकात्प्रैति स वायुमागच्छति तस्मै स तत्र विजिहीते यथा रथचक्रस्य खं तेन स ऊर्ध्व आक्रमते स आदित्यमागच्छति तस्मै स तत्र विजिहीते यथालम्बरस्य अलम्बरस्य खं तेन स ऊर्ध्व आक्रमते स चन्द्रमसमागच्छति तस्मै स तत्र विजिहीते यथा दुन्दुभेः खं तेन स ऊर्ध्व आक्रमते स लोकमागच्छत्यशोकमहिमं तस्मिन्वसति शाश्वतीः समाः॥ ||१|| yadā vai puruṣo'smāllokātpraiti sa vāyumāgacchati tasmai sa tatra vijihīte yathā rathacakrasya khaṃ tena sa ūrdhva ākramate sa ādityamāgacchati tasmai sa tatra vijihīte yathālambarasya alambarasya khaṃ tena sa ūrdhva ākramate sa candramasamāgacchati tasmai sa tatra vijihīte yathā dundubheḥ khaṃ tena sa ūrdhva ākramate sa lokamāgacchatyaśokamahimaṃ tasminvasati śāśvatīḥ samāḥ॥ ||1||
एकादशं ब्राह्मणम् ekādaśaṃ brāhmaṇam
एतद्वै परमं तपो यद्व्याहितस्तप्यते परम हैव लोकं जयति य एवं वेदैतद्वै परमं तपो यं प्रेतमरण्य हरन्ति परम हैव लोकं जयति य एवं वेदैतद्वै परमं तपो यं प्रेतमग्नावभ्यादधति परम हैवं लोकं जयति य एवं वेद॥ ||१|| etadvai paramaṃ tapo yadvyāhitastapyate parama haiva lokaṃ jayati ya evaṃ vedaitadvai paramaṃ tapo yaṃ pretamaraṇya haranti parama haiva lokaṃ jayati ya evaṃ vedaitadvai paramaṃ tapo yaṃ pretamagnāvabhyādadhati parama haivaṃ lokaṃ jayati ya evaṃ veda॥ ||1||
द्वादशमं ब्राह्मणम् dvādaśamaṃ brāhmaṇam
अन्नं ब्रह्मेत्येक आहुस्तन्न तथा पूयति वा अन्नमृते प्राणात्प्राणो ब्रह्मेत्येक आहुस्तन्न तथा शुष्यति वै प्रण ऋतेऽन्नादेते ह त्वेव देवते एकधाभूयं भूत्वा परमतां गच्छतस्तद्ध स्माह प्रातृदः पितरं कि स्विदेवैवंविदुषे साधु कुर्यां किमेवास्मा असाधु कुर्यामिति स ह स्माह पाणिना मा प्रातृद कस्त्वेनयोरेकधाभूयं भूत्वा परमतां गच्छतीति तस्मा उ हैतदुवाच वीत्यन्नं वै वि अन्ने हीमानि सर्वाणि भूतानि विष्टानि रमिति प्राणो वै रं प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि रमन्ते सर्वाणि ह वा अस्मिन्भूतानि विशन्ति सर्वाणि भूतानि रमन्ते य एवं वेद॥ ||१|| annaṃ brahmetyeka āhustanna tathā pūyati vā annamṛte prāṇātprāṇo brahmetyeka āhustanna tathā śuṣyati vai praṇa ṛte'nnādete ha tveva devate ekadhābhūyaṃ bhūtvā paramatāṃ gacchatastaddha smāha prātṛdaḥ pitaraṃ ki svidevaivaṃviduṣe sādhu kuryāṃ kimevāsmā asādhu kuryāmiti sa ha smāha pāṇinā mā prātṛda kastvenayorekadhābhūyaṃ bhūtvā paramatāṃ gacchatīti tasmā u haitaduvāca vītyannaṃ vai vi anne hīmāni sarvāṇi bhūtāni viṣṭāni ramiti prāṇo vai raṃ prāṇe hīmāni sarvāṇi bhūtāni ramante sarvāṇi ha vā asminbhūtāni viśanti sarvāṇi bhūtāni ramante ya evaṃ veda॥ ||1||
त्रयोदशं ब्राह्मणम् trayodaśaṃ brāhmaṇam
उक्थं प्राणो वा उक्थं प्राणो हीद सर्वमुत्थापयत्युद्धास्मादुक्थविद्वीरस्तिष्ठतिक्थस्य सायुज्य सलोकतां जयति य एवं वेद॥ ||१|| ukthaṃ prāṇo vā ukthaṃ prāṇo hīda sarvamutthāpayatyuddhāsmādukthavidvīrastiṣṭhatikthasya sāyujya salokatāṃ jayati ya evaṃ veda॥ ||1||
यजुः प्राणो वै यजुः प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि युज्यन्ते युज्यन्ते हास्मै सर्वाणि भूतानि श्रैष्ठ्याय यजुषः सायुज्य सलोकतां जयति य एवं वेद॥ ||२|| yajuḥ prāṇo vai yajuḥ prāṇe hīmāni sarvāṇi bhūtāni yujyante yujyante hāsmai sarvāṇi bhūtāni śraiṣṭhyāya yajuṣaḥ sāyujya salokatāṃ jayati ya evaṃ veda॥ ||2||
साम प्राणो वै साम प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि सम्यञ्चि सम्यञ्चि हास्मै सर्वाणि भूतानि श्रैष्ठ्याय कल्पन्ते साम्नः सायुज्य सलोकतां जयति य एवं वेद॥ ||३|| sāma prāṇo vai sāma prāṇe hīmāni sarvāṇi bhūtāni samyañci samyañci hāsmai sarvāṇi bhūtāni śraiṣṭhyāya kalpante sāmnaḥ sāyujya salokatāṃ jayati ya evaṃ veda॥ ||3||
क्षत्रं प्राणो वै क्षत्रं प्राणो हि वै क्षत्रं त्रायते हैनं प्राणः क्षणितोः प्रक्षत्रमात्रमाप्नोति क्षत्रस्य सायुज्य सलोकतां जयति य एवं वेद॥ ||४|| kṣatraṃ prāṇo vai kṣatraṃ prāṇo hi vai kṣatraṃ trāyate hainaṃ prāṇaḥ kṣaṇitoḥ prakṣatramātramāpnoti kṣatrasya sāyujya salokatāṃ jayati ya evaṃ veda॥ ||4||
चतुर्दशं ब्राह्मणम् caturdaśaṃ brāhmaṇam
भूमिरन्तरिक्षं द्यौरित्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षर ह वा एकं गायत्र्यै पदमेतदु हैवास्या एतत्स यावदेषु त्रिषु लोकेषु तावद्ध जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेद॥ ||१|| bhūmirantarikṣaṃ dyaurityaṣṭāvakṣarāṇyaṣṭākṣara ha vā ekaṃ gāyatryai padametadu haivāsyā etatsa yāvadeṣu triṣu lokeṣu tāvaddha jayati yo'syā etadevaṃ padaṃ veda॥ ||1||
ऋचो यजूषि सामानीत्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षर ह वा एकं गायत्र्यै पदमेतदु हैवास्या एतत्स यावतीयं त्रयी विद्या तावद्ध जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेद॥ ||२|| ṛco yajūṣi sāmānītyaṣṭāvakṣarāṇyaṣṭākṣara ha vā ekaṃ gāyatryai padametadu haivāsyā etatsa yāvatīyaṃ trayī vidyā tāvaddha jayati yo'syā etadevaṃ padaṃ veda॥ ||2||
प्राणोऽपानो व्यान इत्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षर ह वा एकं गायत्र्यै पदमेतदु हैवास्या एतत्स यावदिदं प्राणि तावद्ध जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेदाथास्या एतदेव तुरीयं दर्शतं पदं परोरजा य एष तपति यद्वै चतुर्थं तत्तुरीयं दर्शतं पदमिति ददृश इव ह्येष परोरजा इति सर्वमुह्येवैष रज उपर्युपरि तपतिव हैव श्रिया यशसा तपति योऽस्या एतदेवं पदं वेद॥ ||३|| prāṇo'pāno vyāna ityaṣṭāvakṣarāṇyaṣṭākṣara ha vā ekaṃ gāyatryai padametadu haivāsyā etatsa yāvadidaṃ prāṇi tāvaddha jayati yo'syā etadevaṃ padaṃ vedāthāsyā etadeva turīyaṃ darśataṃ padaṃ parorajā ya eṣa tapati yadvai caturthaṃ tatturīyaṃ darśataṃ padamiti dadṛśa iva hyeṣa parorajā iti sarvamuhyevaiṣa raja uparyupari tapativa haiva śriyā yaśasā tapati yo'syā etadevaṃ padaṃ veda॥ ||3||
सैषा गायत्र्येतस्मिस्तुरीये दर्शते पदे परोरजसि प्रतिष्ठिता तद्वै तत्सत्ये प्रतिष्ठिता प्रतिष्ठितं चक्षुर्वै सत्यं चक्षुर्हि वै सत्यं तस्माद्यदिदानीं द्वौ विवदमानावेयातामहमदर्शमहमश्रौषमिति य एवं ब्रूयादहमदर्शमिति तस्मा एव श्रद्दध्याम तद्वै तत्सत्यं बले प्रतिष्ठितं प्राणो वै बलं तत्प्राणे प्रतिष्ठितं तस्मादाहुर्बल सत्यादोगीय इत्येवम्वैषा गायत्र्यध्यात्मं प्रतिष्ठिता सा हैषा गयास्तत्रे प्राणा वै गयास्तत्प्राणास्तत्रे तद्यद्गयास्तत्रे तस्माद्गायत्री नाम स यामेवामू सावित्रीमन्वाहैषैव सा स यस्मा अन्वाह तस्य प्राणास्त्रायते॥ ||४|| saiṣā gāyatryetasmisturīye darśate pade parorajasi pratiṣṭhitā tadvai tatsatye pratiṣṭhitā pratiṣṭhitaṃ cakṣurvai satyaṃ cakṣurhi vai satyaṃ tasmādyadidānīṃ dvau vivadamānāveyātāmahamadarśamahamaśrauṣamiti ya evaṃ brūyādahamadarśamiti tasmā eva śraddadhyāma tadvai tatsatyaṃ bale pratiṣṭhitaṃ prāṇo vai balaṃ tatprāṇe pratiṣṭhitaṃ tasmādāhurbala satyādogīya ityevamvaiṣā gāyatryadhyātmaṃ pratiṣṭhitā sā haiṣā gayāstatre prāṇā vai gayāstatprāṇāstatre tadyadgayāstatre tasmādgāyatrī nāma sa yāmevāmū sāvitrīmanvāhaiṣaiva sā sa yasmā anvāha tasya prāṇāstrāyate॥ ||4||
ता हैतामेके सावित्रीमनुष्टुभमन्वाहुर्वागनुष्टुबेतद्वाचमनुब्रूम इति न तथा कुर्याद्गायत्रीमेव सावित्रीमनुबृयाद्यदिह वा अप्येवंविद्बह्विव प्रतिगृह्णाति न हैव तद्गायत्र्या एकंचन पदं प्रति॥ ||५|| tā haitāmeke sāvitrīmanuṣṭubhamanvāhurvāganuṣṭubetadvācamanubrūma iti na tathā kuryādgāyatrīmeva sāvitrīmanubṛyādyadiha vā apyevaṃvidbahviva pratigṛhṇāti na haiva tadgāyatryā ekaṃcana padaṃ prati॥ ||5||
स य इमास्त्रींल्लोकान्पूर्णान्प्रतिगृह्णीयात्सोऽस्या एतत्प्रथमं पदमाप्नुयादथ यावतीयं त्रयी विद्या यस्तावत्प्रतिगृह्णीयात्सोऽस्या एतद्द्वितीयं पदमाप्नुयादथ यावदिदं प्राणि यस्तावत्प्रतिगृह्णीयात्सोऽस्या एतत्तृतीयं पदमाप्नुयादथास्या एतदेव तुरीयं दर्शतं पदं परोरजा य एष तपति नैव केन चनाप्यं कुत उ एतावत्प्रतिगृह्णीयात्॥ ||६|| sa ya imāstrīṃllokānpūrṇānpratigṛhṇīyātso'syā etatprathamaṃ padamāpnuyādatha yāvatīyaṃ trayī vidyā yastāvatpratigṛhṇīyātso'syā etaddvitīyaṃ padamāpnuyādatha yāvadidaṃ prāṇi yastāvatpratigṛhṇīyātso'syā etattṛtīyaṃ padamāpnuyādathāsyā etadeva turīyaṃ darśataṃ padaṃ parorajā ya eṣa tapati naiva kena canāpyaṃ kuta u etāvatpratigṛhṇīyāt॥ ||6||
तस्या उपस्थानं गायत्र्यस्येकपदी द्विपदी त्रिपदी चतुष्पद्यपदसि न हि पद्यसे। नमस्ते तुरीयाय दर्शताय पदाय परोरजसेऽसावदो मा प्रापदितियं द्विष्यादसावस्मै कामो मा समृद्धीति वा न हैवास्मै स कामः समृद्ध्यते यस्मा एवमुपतिष्ठतेऽहमदः प्रापमिति वा॥ ||७|| tasyā upasthānaṃ gāyatryasyekapadī dvipadī tripadī catuṣpadyapadasi na hi padyase। namaste turīyāya darśatāya padāya parorajase'sāvado mā prāpaditiyaṃ dviṣyādasāvasmai kāmo mā samṛddhīti vā na haivāsmai sa kāmaḥ samṛddhyate yasmā evamupatiṣṭhate'hamadaḥ prāpamiti vā॥ ||7||
एतद्ध वै तज्जनको वैदेहो बुडिलमाश्वतराश्विमुवाच यन्नु हो तद्गायत्रीविदब्रूथा अथ कथ हस्ती भूतो वहसीति मुख ह्यस्याः सम्राण्न विदांचकरेति होवाच तस्या अग्निरेव मुखं यदि ह वा अपि बह्विवाग्नावभ्यादधति सर्वमेव तत्संदहत्येव हैवैवंविद्यद्यपि बह्विव पापं कुरुते सर्वमेव तत्संप्साय शुद्धः पूतोऽजरोऽमृतः संभवति॥ ||८|| etaddha vai tajjanako vaideho buḍilamāśvatarāśvimuvāca yannu ho tadgāyatrīvidabrūthā atha katha hastī bhūto vahasīti mukha hyasyāḥ samrāṇna vidāṃcakareti hovāca tasyā agnireva mukhaṃ yadi ha vā api bahvivāgnāvabhyādadhati sarvameva tatsaṃdahatyeva haivaivaṃvidyadyapi bahviva pāpaṃ kurute sarvameva tatsaṃpsāya śuddhaḥ pūto'jaro'mṛtaḥ saṃbhavati॥ ||8||
पञ्चदशं ब्राह्मणम् pañcadaśaṃ brāhmaṇam
हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम्। तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये। पूषन्नेकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूह रश्मीन्समूह तेजो यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि। योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि। वायुरनिलममृतमथेदं भस्मान्त शरीरं। ॐ क्रतो स्मर कृत स्मर क्रतो स्मर कृत स्मर। अग्ने नय सुपथा रायेऽस्मान्विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्। युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नमौक्तिं विधेम॥ ||१|| hiraṇmayena pātreṇa satyasyāpihitaṃ mukham। tattvaṃ pūṣannapāvṛṇu satyadharmāya dṛṣṭaye। pūṣannekarṣe yama sūrya prājāpatya vyūha raśmīnsamūha tejo yatte rūpaṃ kalyāṇatamaṃ tatte paśyāmi। yo'sāvasau puruṣaḥ so'hamasmi। vāyuranilamamṛtamathedaṃ bhasmānta śarīraṃ। oṃ krato smara kṛta smara krato smara kṛta smara। agne naya supathā rāye'smānviśvāni deva vayunāni vidvān। yuyodhyasmajjuhurāṇameno bhūyiṣṭhāṃ te namauktiṃ vidhema॥ ||1||
अथ षष्ठोऽध्याये atha ṣaṣṭho'dhyāye
प्रथमं ब्राह्मणम् prathamaṃ brāhmaṇam
ॐ॥ यो वै ज्येष्ठं च श्रेष्ठं च वेद ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च स्वानां भवति प्राणो वै ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च स्वानां भवतियपि च येषां बुभूषति य एवं वेद॥ ||१|| oṃ॥ yo vai jyeṣṭhaṃ ca śreṣṭhaṃ ca veda jyeṣṭhaśca śreṣṭhaśca svānāṃ bhavati prāṇo vai jyeṣṭhaśca śreṣṭhaśca jyeṣṭhaśca śreṣṭhaśca svānāṃ bhavatiyapi ca yeṣāṃ bubhūṣati ya evaṃ veda॥ ||1||
यो ह वै वसिष्ठां वेद वसिष्ठः स्वानां भवति वाग्वै वसिष्ठा वसिष्ठः स्वानां भवत्यपि च येषां बुभूषति य एवं वेद॥ ||२|| yo ha vai vasiṣṭhāṃ veda vasiṣṭhaḥ svānāṃ bhavati vāgvai vasiṣṭhā vasiṣṭhaḥ svānāṃ bhavatyapi ca yeṣāṃ bubhūṣati ya evaṃ veda॥ ||2||
यो ह वै प्रतिष्ठां वेद प्रतितिष्ठति समे प्रतितिष्ठति दुर्गे चक्षुर्वै प्रतिष्ठा चक्षुषा हि समे च दुर्गे च प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति समे प्रतितिष्ठति दुर्गे य एवं वेद॥ ||३|| yo ha vai pratiṣṭhāṃ veda pratitiṣṭhati same pratitiṣṭhati durge cakṣurvai pratiṣṭhā cakṣuṣā hi same ca durge ca pratitiṣṭhati pratitiṣṭhati same pratitiṣṭhati durge ya evaṃ veda॥ ||3||
यो ह वै संपदं वेद स हास्मै पद्यते यं कामं कामयते श्रोत्रं वै संपच्छ्रोत्रे हीमे सर्वे वेदा अभिसंपन्नाः स हास्मै पद्यते यं कामं कामयते य एवं वेद॥ ||४|| yo ha vai saṃpadaṃ veda sa hāsmai padyate yaṃ kāmaṃ kāmayate śrotraṃ vai saṃpacchrotre hīme sarve vedā abhisaṃpannāḥ sa hāsmai padyate yaṃ kāmaṃ kāmayate ya evaṃ veda॥ ||4||
यो ह वा आयतनं वेदायतन स्वानां भवत्यायतनं जनानां मनो वा आयतनमायतन स्वानां भवति आयतनं जनानां य एवं वेद॥ ||५|| yo ha vā āyatanaṃ vedāyatana svānāṃ bhavatyāyatanaṃ janānāṃ mano vā āyatanamāyatana svānāṃ bhavati āyatanaṃ janānāṃ ya evaṃ veda॥ ||5||
यो ह वै प्रजातिं वेद प्रजायते ह प्रजया पशुभी रेतो वै प्रजातिः प्रजायते ह प्रजया पशुभिर्य एवं वेद॥ ||६|| yo ha vai prajātiṃ veda prajāyate ha prajayā paśubhī reto vai prajātiḥ prajāyate ha prajayā paśubhirya evaṃ veda॥ ||6||
ते हेमे प्राणा अहश्रेयसे विवदमाना ब्रह्म जग्मुस्तद्धोचुः को नो वसिष्ठ इति तद्धोवाच यस्मिन्व उत्क्रान्त इद शरीरं पापियो मन्यते स वो वसिष्ठ इति॥ ||७|| te heme prāṇā ahaśreyase vivadamānā brahma jagmustaddhocuḥ ko no vasiṣṭha iti taddhovāca yasminva utkrānta ida śarīraṃ pāpiyo manyate sa vo vasiṣṭha iti॥ ||7||
वाग्घोच्चक्राम सा संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथा कला अवदन्तो वाचा प्राणन्तः प्राणेन पश्यन्तश्चौषा शृण्वन्तः श्रोत्रेण विद्वासो मनसा प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह वाक्॥ ||८|| vāgghoccakrāma sā saṃvatsaraṃ proṣyāgatyovāca kathamaśakata madṛte jīvitumiti te hocuryathā kalā avadanto vācā prāṇantaḥ prāṇena paśyantaścauṣā śṛṇvantaḥ śrotreṇa vidvāso manasā prajāyamānā retasaivamajīviṣmeti praviveśa ha vāk॥ ||8||
चौर्होच्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथाऽन्धा अपश्यन्तश्चौषाप्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा शृण्वन्तः श्रोत्रेण विद्वासो मनसा प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह चौः॥ ||९|| caurhoccakrāma tatsaṃvatsaraṃ proṣyāgatyovāca kathamaśakata madṛte jīvitumiti te hocuryathā'ndhā apaśyantaścauṣāprāṇantaḥ prāṇena vadanto vācā śṛṇvantaḥ śrotreṇa vidvāso manasā prajāyamānā retasaivamajīviṣmeti praviveśa ha cauḥ॥ ||9||
रोत्र होच्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथा बधिरा अशृण्वन्तः श्रोत्रेण प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चौषा विद्वासो मनसा प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह श्रोत्रम्॥ ||१०|| rotra hoccakrāma tatsaṃvatsaraṃ proṣyāgatyovāca kathamaśakata madṛte jīvitumiti te hocuryathā badhirā aśṛṇvantaḥ śrotreṇa prāṇantaḥ prāṇena vadanto vācā paśyantaścauṣā vidvāso manasā prajāyamānā retasaivamajīviṣmeti praviveśa ha śrotram॥ ||10||
मनो होच्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथा मुग्धा अविद्वासो मनसा प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चौषा शृण्वन्तः श्रोत्रेण प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह मनः॥ ||११|| mano hoccakrāma tatsaṃvatsaraṃ proṣyāgatyovāca kathamaśakata madṛte jīvitumiti te hocuryathā mugdhā avidvāso manasā prāṇantaḥ prāṇena vadanto vācā paśyantaścauṣā śṛṇvantaḥ śrotreṇa prajāyamānā retasaivamajīviṣmeti praviveśa ha manaḥ॥ ||11||
रेतो होच्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथा क्लीबा अप्रजायमाना रेतसा प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चौषा शृण्वन्तः श्रोत्रेण विद्वासो मनसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह रेतः॥ ||१२|| reto hoccakrāma tatsaṃvatsaraṃ proṣyāgatyovāca kathamaśakata madṛte jīvitumiti te hocuryathā klībā aprajāyamānā retasā prāṇantaḥ prāṇena vadanto vācā paśyantaścauṣā śṛṇvantaḥ śrotreṇa vidvāso manasaivamajīviṣmeti praviveśa ha retaḥ॥ ||12||
अथ ह प्राण उत्क्रमिष्यन्यथा महासुहयः सैन्धवः पड्वीशशङ्कून्संवृहेदेव हैवेमान्प्राणान्त्संववर्ह ते होचुर्मा भगव उत्क्रमीर्न वै शयामस्त्वदृते जीवितुमिति तस्यो मे बलिं कुरुतेति अथेति॥ ||१३|| atha ha prāṇa utkramiṣyanyathā mahāsuhayaḥ saindhavaḥ paḍvīśaśaṅkūnsaṃvṛhedeva haivemānprāṇāntsaṃvavarha te hocurmā bhagava utkramīrna vai śayāmastvadṛte jīvitumiti tasyo me baliṃ kuruteti atheti॥ ||13||
सा ह वागुवाचः यद्वा अहं वसिष्ठाऽस्मि त्वं तद्वसिष्ठोऽसीति यद्वा अहं प्रतिष्ठास्मि त्वं तत्प्रतिष्ठोऽसीति चक्षुर्यद्वा अह संपदस्मि त्वं तत्संपदसीति श्रोत्रं यद्वा अहमायतनमस्मि त्वं तदायतनमसीति मनो यद्वा अह प्रजातिरस्मि त्वं तत्प्रजातिरसीति रेतस्तयो मे किमन्नं किं वास इति यदिदं किंचा श्वभ्य आ कृमिभ्य आ कीटपतङ्गेभ्यस्तत्तेऽन्नमापो वास इति न ह वा अस्यानन्नं जग्धं भवति नानन्नं प्रतिगृहीतं यवमेतदनस्यान्नं वेद तद्विद्वासः श्रोत्रिया अशिष्यन्त आचामन्त्यशित्वाचामन्त्येतमेव तदन्नमनग्नं कुर्वन्तो मन्यन्ते॥ ||१४|| sā ha vāguvācaḥ yadvā ahaṃ vasiṣṭhā'smi tvaṃ tadvasiṣṭho'sīti yadvā ahaṃ pratiṣṭhāsmi tvaṃ tatpratiṣṭho'sīti cakṣuryadvā aha saṃpadasmi tvaṃ tatsaṃpadasīti śrotraṃ yadvā ahamāyatanamasmi tvaṃ tadāyatanamasīti mano yadvā aha prajātirasmi tvaṃ tatprajātirasīti retastayo me kimannaṃ kiṃ vāsa iti yadidaṃ kiṃcā śvabhya ā kṛmibhya ā kīṭapataṅgebhyastatte'nnamāpo vāsa iti na ha vā asyānannaṃ jagdhaṃ bhavati nānannaṃ pratigṛhītaṃ yavametadanasyānnaṃ veda tadvidvāsaḥ śrotriyā aśiṣyanta ācāmantyaśitvācāmantyetameva tadannamanagnaṃ kurvanto manyante॥ ||14||
द्वित्तीयं ब्राह्मणम् dvittīyaṃ brāhmaṇam
वेतकेतुर्ह वा आरुणेयः पञ्चालानां परिषदमाजगाम स आजगाम जैवलिं प्रवाहणं परिचारयमाणं तमुदीयाभ्युवाद कुमारा ३ इति स भो ३ इति प्रतिशुश्रावानुशिष्टोऽन्वसि पित्रेत्योमिति होवाच॥ ||१|| vetaketurha vā āruṇeyaḥ pañcālānāṃ pariṣadamājagāma sa ājagāma jaivaliṃ pravāhaṇaṃ paricārayamāṇaṃ tamudīyābhyuvāda kumārā 3 iti sa bho 3 iti pratiśuśrāvānuśiṣṭo'nvasi pitretyomiti hovāca॥ ||1||
वेत्थ यथेमाः प्रजाः प्रयत्यो विप्रतिपद्यन्ता ३ इति नेति होवाच वेत्थो यथेमं लोकं पुनरापद्यन्ता ३ इति नेति हैवोवाच वेत्थो यथासौ लोक एवं बहुभिः पुनः पुनः प्रयद्भिर्न संपूर्यता ३ इति नेति हैवोवाच वेत्थो यतिथ्यामाहुत्या हुतायामापः पुरुषवाचो भूत्वा समुत्थाय वदन्ती३ इति नेति हैवोवाच वेत्थो देवयानस्य वा पथः प्रतिपदं पितृयाणस्य वा यत्कृत्वा देवयानं वा पन्थानं प्रतिपद्यन्ते पितृयाणं वापि हि न ऋषेर्वचः श्रुतम्। द्वे सृती अशृणवं पितृणामहं देवानामुत मर्त्यानाम्। ताभ्यामिदं विश्वमेजत्समेति यदन्तरा पितरं मातरं चेति नाहमत एकंचन वेदेति होवाच॥ ||२|| vettha yathemāḥ prajāḥ prayatyo vipratipadyantā 3 iti neti hovāca vettho yathemaṃ lokaṃ punarāpadyantā 3 iti neti haivovāca vettho yathāsau loka evaṃ bahubhiḥ punaḥ punaḥ prayadbhirna saṃpūryatā 3 iti neti haivovāca vettho yatithyāmāhutyā hutāyāmāpaḥ puruṣavāco bhūtvā samutthāya vadantī3 iti neti haivovāca vettho devayānasya vā pathaḥ pratipadaṃ pitṛyāṇasya vā yatkṛtvā devayānaṃ vā panthānaṃ pratipadyante pitṛyāṇaṃ vāpi hi na ṛṣervacaḥ śrutam। dve sṛtī aśṛṇavaṃ pitṛṇāmahaṃ devānāmuta martyānām। tābhyāmidaṃ viśvamejatsameti yadantarā pitaraṃ mātaraṃ ceti nāhamata ekaṃcana vedeti hovāca॥ ||2||
अथैनं वसत्योपमन्त्रयांचक्रेऽनादृत्य वसतिं कुमारः प्रदुद्राव स आजगाम पितरं त होवाचेति वाव किल नो भवान्पुरानुशिष्टानवोच इति कथ सुमेध इति पञ्च मा प्रश्नान् राजन्यबन्धुरप्रात्ततो नैकंचन वेदेति कतमे त इतीम इति ह प्रतीकान्युदाजहार॥ ||३|| athainaṃ vasatyopamantrayāṃcakre'nādṛtya vasatiṃ kumāraḥ pradudrāva sa ājagāma pitaraṃ ta hovāceti vāva kila no bhavānpurānuśiṣṭānavoca iti katha sumedha iti pañca mā praśnān rājanyabandhuraprāttato naikaṃcana vedeti katame ta itīma iti ha pratīkānyudājahāra॥ ||3||
स होवाच तथा नस्त्वं तात जानीथा यथा यदहं किंच वेद सर्वमहं तत्तुभ्यमवोचं प्रेहि तु तत्र प्रतीत्य ब्रह्मचर्यं वत्स्याव इति भवानेव गच्छत्विति स आजगाम गौतमो यत्र प्रवाहणस्य जैवलेरास तस्मा आसनमाहृत्योदकमाहारयांचकाराथ हास्मा अर्घ्यं चकार त होवाच वरं भगवते गौतमाय दद्म इति॥ ||४|| sa hovāca tathā nastvaṃ tāta jānīthā yathā yadahaṃ kiṃca veda sarvamahaṃ tattubhyamavocaṃ prehi tu tatra pratītya brahmacaryaṃ vatsyāva iti bhavāneva gacchatviti sa ājagāma gautamo yatra pravāhaṇasya jaivalerāsa tasmā āsanamāhṛtyodakamāhārayāṃcakārātha hāsmā arghyaṃ cakāra ta hovāca varaṃ bhagavate gautamāya dadma iti॥ ||4||
स होवाच प्रतिज्ञातो म एष वरो यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहीति॥ ||५|| sa hovāca pratijñāto ma eṣa varo yāṃ tu kumārasyānte vācamabhāṣathāstāṃ me brūhīti॥ ||5||
स होवाच दैवेषु वै गौतम तद्वरेषु मानुषाणां ब्रूहीति॥ ||६|| sa hovāca daiveṣu vai gautama tadvareṣu mānuṣāṇāṃ brūhīti॥ ||6||
स होवाच विज्ञायते हास्ति हिरण्यस्यापात्तं गो अश्वानां दासीनां प्रवाराणां परिधानस्य मा नो भवान्बहोरनन्तस्यापर्यन्तस्याभ्यवदान्योभूदिति स वै गौतम तीर्थेनेच्छासा इत्युपैम्यहं भवन्तमिति वाचा ह स्मैव पूर्व उपयन्ति स होपायनकीर्त्यौवास॥ ||७|| sa hovāca vijñāyate hāsti hiraṇyasyāpāttaṃ go aśvānāṃ dāsīnāṃ pravārāṇāṃ paridhānasya mā no bhavānbahoranantasyāparyantasyābhyavadānyobhūditi sa vai gautama tīrthenecchāsā ityupaimyahaṃ bhavantamiti vācā ha smaiva pūrva upayanti sa hopāyanakīrtyauvāsa॥ ||7||
स होवाच तथा नस्त्वं गौतम माऽपराधास्तव च पितामहा यथेयं विद्येतः पूर्वं न कस्मिश्चन ब्राह्मण उवास तां त्वहं तुभ्यं वयामि को हि त्वैवं ब्रुवन्तमर्हति प्रत्याख्यातुमिति॥ ||८|| sa hovāca tathā nastvaṃ gautama mā'parādhāstava ca pitāmahā yatheyaṃ vidyetaḥ pūrvaṃ na kasmiścana brāhmaṇa uvāsa tāṃ tvahaṃ tubhyaṃ vayāmi ko hi tvaivaṃ bruvantamarhati pratyākhyātumiti॥ ||8||
असौ वै लोकोऽग्निर्गौतम तस्यादित्य एव समिद्रश्मयो धूमोऽहरर्दिशोऽङ्गारा अवान्तरदिशो विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाः श्रद्धां जुह्वति तस्या आहुत्यै सोमो राजा संभवति॥ ||९|| asau vai loko'gnirgautama tasyāditya eva samidraśmayo dhūmo'harardiśo'ṅgārā avāntaradiśo visphuliṅgāstasminnetasminnagnau devāḥ śraddhāṃ juhvati tasyā āhutyai somo rājā saṃbhavati॥ ||9||
पर्जन्यो वाग्निर्गौतम तस्य संवत्सर एव समिदभ्राणि धूमो विद्युदर्चिरशनिरङ्गारा ह्रादुनयो विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाः सोमं राजानं जुह्वति तस्या आहुतेर्वृष्टिः संभवति॥ ||१०|| parjanyo vāgnirgautama tasya saṃvatsara eva samidabhrāṇi dhūmo vidyudarciraśaniraṅgārā hrādunayo visphuliṅgāstasminnetasminnagnau devāḥ somaṃ rājānaṃ juhvati tasyā āhutervṛṣṭiḥ saṃbhavati॥ ||10||
अयं वै लोकोऽग्निर्गौतम तस्य पृथिव्येव समिदग्निर्धूमो रात्रिरर्चिश्चन्द्रमा अङ्गारा नात्राणि विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा वृष्टिं जुह्वति तस्या आहुत्या आन्न संभवति॥ ||११|| ayaṃ vai loko'gnirgautama tasya pṛthivyeva samidagnirdhūmo rātrirarciścandramā aṅgārā nātrāṇi visphuliṅgāstasminnetasminnagnau devā vṛṣṭiṃ juhvati tasyā āhutyā ānna saṃbhavati॥ ||11||
पुरुषो वाऽग्निर्गौतम तस्य व्यात्तमेव समित्प्राणो धूमो वागर्चिश्चौरङ्गाराः श्रोत्रं विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा अन्नं जुह्वति तस्या आहुत्यै रेतः संभवति॥ ||१२|| puruṣo vā'gnirgautama tasya vyāttameva samitprāṇo dhūmo vāgarciścauraṅgārāḥ śrotraṃ visphuliṅgāstasminnetasminnagnau devā annaṃ juhvati tasyā āhutyai retaḥ saṃbhavati॥ ||12||
योषा वा अग्निर्गौतम तस्या उपस्थ एव समिल्लोमानि धूमो योनिरर्चिर्यदन्तः करोति तेऽङ्गारा अभिनन्दा विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा रेतो जुह्वति तस्या आहुत्यै पुरुषः संभवति स जीवति यावज्जीवत्यथ यदा म्रियते॥ ||१३|| yoṣā vā agnirgautama tasyā upastha eva samillomāni dhūmo yonirarciryadantaḥ karoti te'ṅgārā abhinandā visphuliṅgāstasminnetasminnagnau devā reto juhvati tasyā āhutyai puruṣaḥ saṃbhavati sa jīvati yāvajjīvatyatha yadā mriyate॥ ||13||
अथैनमग्नये हरन्ति तस्याग्निरेवाग्निर्भवति समित्समिद्धूमो धूमोऽर्चिरर्चिरङ्गारा अङ्गारा विस्फुलिङ्गा विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाः पुरुषं जुह्वति तस्या आहुत्यै पुरुषो भास्वरवर्णः संभवति॥ ||१४|| athainamagnaye haranti tasyāgnirevāgnirbhavati samitsamiddhūmo dhūmo'rcirarciraṅgārā aṅgārā visphuliṅgā visphuliṅgāstasminnetasminnagnau devāḥ puruṣaṃ juhvati tasyā āhutyai puruṣo bhāsvaravarṇaḥ saṃbhavati॥ ||14||
ते य एवमेतद्विदुर्ये चामी अरण्ये श्रद्धा सत्यमुपासते तेऽर्चिरभिसंभवन्त्यर्चिषोऽहरह्न आपूर्यमाणपामापूर्यमाणपआद्यान्षण्मासानुदङ्ङादित्य एति मासेभ्यो देवलोकं देवलोकादादित्यमादित्याद्वैद्युतंतान्वैद्युतात्वैद्युतान्पुरुषो मानस एत्य ब्रह्मलोकान् गमयति ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पराः परावतो वसन्ति तेषां न पुनरावृत्तिः॥ ||१५|| te ya evametadvidurye cāmī araṇye śraddhā satyamupāsate te'rcirabhisaṃbhavantyarciṣo'harahna āpūryamāṇapāmāpūryamāṇapaādyānṣaṇmāsānudaṅṅāditya eti māsebhyo devalokaṃ devalokādādityamādityādvaidyutaṃtānvaidyutātvaidyutānpuruṣo mānasa etya brahmalokān gamayati te teṣu brahmalokeṣu parāḥ parāvato vasanti teṣāṃ na punarāvṛttiḥ॥ ||15||
अथ ये यज्ञेन दानेन तपसा लोकाञ्जयन्ति ते धूममभिसंभवन्ति धूमाद्रात्रि रात्रेरपयमाणपामपयमाणपआद्यान्षण्मासान्दैणादित्य एति मासेभ्यः पितृलोकं पितृलोकाच्चन्द्रं ते चन्द्रं प्राप्यान्नं भवन्ति तास्तत्र देवा यथा सोम राजानमाप्यायस्वापयस्वेत्येवमेनास्तत्र भायन्ति तेषां यदा तत्पर्यवैत्यथेममेवाकाशमभिनिष्पद्यन्त आकाशाद्वायुं वायोर्वृष्टिं वृष्टेः पृथिवीं ते पृथिवीं प्राप्यान्नं भवन्ति ते पुनः पुरुषाग्नौ हूयन्ते ततो योषाग्नौ जायन्ते लोकान्प्रत्युथायिनस्त एवमेवानुपरिवर्तन्तेऽथ य एतौ पन्थानौ न विदुस्ते कीटाः पतङ्गा यदिदं दन्दशूकम्॥ ||१६|| atha ye yajñena dānena tapasā lokāñjayanti te dhūmamabhisaṃbhavanti dhūmādrātri rātrerapayamāṇapāmapayamāṇapaādyānṣaṇmāsāndaiṇāditya eti māsebhyaḥ pitṛlokaṃ pitṛlokāccandraṃ te candraṃ prāpyānnaṃ bhavanti tāstatra devā yathā soma rājānamāpyāyasvāpayasvetyevamenāstatra bhāyanti teṣāṃ yadā tatparyavaityathemamevākāśamabhiniṣpadyanta ākāśādvāyuṃ vāyorvṛṣṭiṃ vṛṣṭeḥ pṛthivīṃ te pṛthivīṃ prāpyānnaṃ bhavanti te punaḥ puruṣāgnau hūyante tato yoṣāgnau jāyante lokānpratyuthāyinasta evamevānuparivartante'tha ya etau panthānau na viduste kīṭāḥ pataṅgā yadidaṃ dandaśūkam॥ ||16||
तृतीयं ब्राह्मणम् tṛtīyaṃ brāhmaṇam
स यः कामयेत महत्प्राप्नुयामित्युदगयन आपूर्यमाणपक्षस्य पुण्याहे द्वादशाहमुपसद्व्रती भूत्वौदुम्बरे कसे चमसे वा सर्वौषधं फलानीति संभृत्य परिसमुह्य परिलिप्याग्निमुपसमाधाय परिस्तीर्यावृताज्य सस्कृत्य पुसा नक्षत्रेण मन्थ संनीय जुहोति। यावन्तो देवास्त्वयि जातवेदस्तिर्यण्ण्चो घ्नन्ति पुरुषस्य कामान्। तेभ्योऽहं भागधेयं जुहोमि ते मा तृप्ताः सर्वैः कामैस्तर्पयन्तु स्वाहा। या तिरश्ची निपद्यतेऽहं विधरणी इति। तां त्वा घृतस्य धारया यजे सराधनीमह स्वाहा॥ ||१|| sa yaḥ kāmayeta mahatprāpnuyāmityudagayana āpūryamāṇapakṣasya puṇyāhe dvādaśāhamupasadvratī bhūtvaudumbare kase camase vā sarvauṣadhaṃ phalānīti saṃbhṛtya parisamuhya parilipyāgnimupasamādhāya paristīryāvṛtājya saskṛtya pusā nakṣatreṇa mantha saṃnīya juhoti। yāvanto devāstvayi jātavedastiryaṇṇco ghnanti puruṣasya kāmān। tebhyo'haṃ bhāgadheyaṃ juhomi te mā tṛptāḥ sarvaiḥ kāmaistarpayantu svāhā। yā tiraścī nipadyate'haṃ vidharaṇī iti। tāṃ tvā ghṛtasya dhārayā yaje sarādhanīmaha svāhā॥ ||1||
ज्येष्ठाय स्वाहा श्रेष्ठाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति प्राणाय स्वाहा वसिष्ठायै स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति वाचे स्वाहा प्रतिष्ठायै स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति चक्षुषे स्वाहा संपदे स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति श्रोत्राय स्वाहाऽऽयतनाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति मनसे स्वाहा प्रजात्यै स्वाहेतियग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति रेतसे स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति॥ ||२|| jyeṣṭhāya svāhā śreṣṭhāya svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati prāṇāya svāhā vasiṣṭhāyai svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati vāce svāhā pratiṣṭhāyai svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati cakṣuṣe svāhā saṃpade svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati śrotrāya svāhā''yatanāya svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati manase svāhā prajātyai svāhetiyagnau hutvā manthe sasravamavanayati retase svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati॥ ||2||
अग्नये स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति सोमाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति भूः स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति भुवः स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति स्वः स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति भूर्भुवः स्वः स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति ब्रह्मणे स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति क्षत्राय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति भूताय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति भविष्यते स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति विश्वाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति सर्वाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति प्रजापतये स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सस्रवमवनयति॥ ||३|| agnaye svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati somāya svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati bhūḥ svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati bhuvaḥ svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati svaḥ svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati bhūrbhuvaḥ svaḥ svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati brahmaṇe svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati kṣatrāya svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati bhūtāya svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati bhaviṣyate svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati viśvāya svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati sarvāya svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati prajāpataye svāhetyagnau hutvā manthe sasravamavanayati॥ ||3||
अथैनमभिमृशति भ्रमदसि ज्वलदसि पूर्णमसि प्रस्तब्धमस्यैकसभमसि हिंकृतमसि हिंक्रियमानमस्युद्गीथमस्युद्गीयमानमसि श्रावितमसि प्रत्याश्रावितमस्यार्द्रे संदीप्तमसि विभूरसि प्रभूरस्यन्नमसि ज्योतिरसि निधनमसि संवर्गोऽसीति॥ ||४|| athainamabhimṛśati bhramadasi jvaladasi pūrṇamasi prastabdhamasyaikasabhamasi hiṃkṛtamasi hiṃkriyamānamasyudgīthamasyudgīyamānamasi śrāvitamasi pratyāśrāvitamasyārdre saṃdīptamasi vibhūrasi prabhūrasyannamasi jyotirasi nidhanamasi saṃvargo'sīti॥ ||4||
अथैनमुद्यच्छत्यामस्याम हि ते महि स हि राजेशानोऽधिपतिः स मा राजेशानोऽधिपतिं करोत्विति॥ ||५|| athainamudyacchatyāmasyāma hi te mahi sa hi rājeśāno'dhipatiḥ sa mā rājeśāno'dhipatiṃ karotviti॥ ||5||
अथैनमाचामति तत्सवितुर्वरेण्यम्। मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः। माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः। भूः स्वाहा। भर्गो देवस्य धीमहि। मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिव रजः। मधु द्यौरस्तु नः पिता। भुवः स्वाहा। धियो यो नः प्रचोदयात्। मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमा३ अस्तु सूर्यः। माध्वीर्गावो भवन्तु नः। स्वः स्वाहेति। सर्वां च सावित्रीमन्वाह सर्वाश्च मधुमतीरहमेवेद सर्वं भूयासं भूर्भुवः स्वः स्वाहेत्यन्तत आचम्य पाणी प्रक्षाल्य जघनेनाग्निं प्राक् शिराः संविशति प्रातरादित्यमुपतिष्ठते दिशामेकपुण्डरीकमस्यहं मनुष्याणामेकपुण्डरीकं भूयासमिति यथेतमेत्य जघनेनाग्निमासीनो वशं जपति॥ ||६|| athainamācāmati tatsaviturvareṇyam। madhu vātā ṛtāyate madhu kṣaranti sindhavaḥ। mādhvīrnaḥ santvoṣadhīḥ। bhūḥ svāhā। bhargo devasya dhīmahi। madhu naktamutoṣaso madhumatpārthiva rajaḥ। madhu dyaurastu naḥ pitā। bhuvaḥ svāhā। dhiyo yo naḥ pracodayāt। madhumānno vanaspatirmadhumā3 astu sūryaḥ। mādhvīrgāvo bhavantu naḥ। svaḥ svāheti। sarvāṃ ca sāvitrīmanvāha sarvāśca madhumatīrahameveda sarvaṃ bhūyāsaṃ bhūrbhuvaḥ svaḥ svāhetyantata ācamya pāṇī prakṣālya jaghanenāgniṃ prāk śirāḥ saṃviśati prātarādityamupatiṣṭhate diśāmekapuṇḍarīkamasyahaṃ manuṣyāṇāmekapuṇḍarīkaṃ bhūyāsamiti yathetametya jaghanenāgnimāsīno vaśaṃ japati॥ ||6||
त हैतमूद्दालक आरुणिर्वाजसनेयाय याज्ञवल्क्यायान्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एन शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति॥ ||७|| ta haitamūddālaka āruṇirvājasaneyāya yājñavalkyāyāntevāsina uktvovācāpi ya ena śuṣke sthāṇau niṣiñcejjāyerañchākhāḥ praroheyuḥ palāśānīti॥ ||7||
एतमु हैव वाजसनेयो याज्ञवल्क्यो मधुकाय पैङ्ग्यायान्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एन शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति॥ ||८|| etamu haiva vājasaneyo yājñavalkyo madhukāya paiṅgyāyāntevāsina uktvovācāpi ya ena śuṣke sthāṇau niṣiñcejjāyerañchākhāḥ praroheyuḥ palāśānīti॥ ||8||
एतमु हैव मधुकः पैङ्ग्यश्चूलाय भागवित्तयेऽन्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एन शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति॥ ||९|| etamu haiva madhukaḥ paiṅgyaścūlāya bhāgavittaye'ntevāsina uktvovācāpi ya ena śuṣke sthāṇau niṣiñcejjāyerañchākhāḥ praroheyuḥ palāśānīti॥ ||9||
एतमु हैव चूलो भागवित्तिर्जानकय आयस्थूणायान्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एन शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति॥ ||१०|| etamu haiva cūlo bhāgavittirjānakaya āyasthūṇāyāntevāsina uktvovācāpi ya ena śuṣke sthāṇau niṣiñcejjāyerañchākhāḥ praroheyuḥ palāśānīti॥ ||10||
एतमु हैव जानकिरायस्थूणः सत्यकामाय जाबालायान्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एन शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति॥ ||११|| etamu haiva jānakirāyasthūṇaḥ satyakāmāya jābālāyāntevāsina uktvovācāpi ya ena śuṣke sthāṇau niṣiñcejjāyerañchākhāḥ praroheyuḥ palāśānīti॥ ||11||
एतमु हैव सत्यकामो जाबालोऽन्तेवासिभ्य उक्त्वोवाचापि य एन शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्छाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति तमेतं नापुत्राय वानन्तेवासिने वा ब्रूयात्॥ ||१२|| etamu haiva satyakāmo jābālo'ntevāsibhya uktvovācāpi ya ena śuṣke sthāṇau niṣiñcejjāyerañchākhāḥ praroheyuḥ palāśānīti tametaṃ nāputrāya vānantevāsine vā brūyāt॥ ||12||
चतुरौदुम्बरो भवत्युदुम्बर स्रुव औदम्बरश्चमसः औदुम्बर इध्म औदुम्बर्या उपमन्थन्यौ दश ग्राम्याणि धान्यानि भवन्ति व्रीहियवास्तिलमाषा अणुप्रियङ्गवो गोधूमाश्च मसूराश्च खल्वाश्च खलकुलाश्च तान्पिष्टान्दधनि मधुनि घृत उपसिञ्चत्याज्यस्य जुहोति॥ ||१३|| caturaudumbaro bhavatyudumbara sruva audambaraścamasaḥ audumbara idhma audumbaryā upamanthanyau daśa grāmyāṇi dhānyāni bhavanti vrīhiyavāstilamāṣā aṇupriyaṅgavo godhūmāśca masūrāśca khalvāśca khalakulāśca tānpiṣṭāndadhani madhuni ghṛta upasiñcatyājyasya juhoti॥ ||13||
चतुर्थं ब्राह्मणम् caturthaṃ brāhmaṇam
एवं वै भूतानां पृथिवी रसः पृथिव्या आपो अपामोषधय ओषधीनां पुष्पाणि पुष्पाणां फलानि फलानां पुरुषः पुरुषस्य रेतः॥ ||१|| evaṃ vai bhūtānāṃ pṛthivī rasaḥ pṛthivyā āpo apāmoṣadhaya oṣadhīnāṃ puṣpāṇi puṣpāṇāṃ phalāni phalānāṃ puruṣaḥ puruṣasya retaḥ॥ ||1||
स ह प्रजापतिरीक्षांचक्रे हन्तास्मै प्रतिष्ठां कल्पयानीति स स्त्रिय ससृजे ता सृष्ट्वाऽध उपास्त तस्मात्स्त्रियमध उपासीत स एतं प्राञ्चं ग्रावाणमात्मन् एव समुदपारयत्तेनैनामभ्यसृजत्॥ ||२|| sa ha prajāpatirīkṣāṃcakre hantāsmai pratiṣṭhāṃ kalpayānīti sa striya sasṛje tā sṛṣṭvā'dha upāsta tasmātstriyamadha upāsīta sa etaṃ prāñcaṃ grāvāṇamātman eva samudapārayattenaināmabhyasṛjat॥ ||2||
तस्या वेदिरुपस्थो लोमानि बर्हिश्चर्माधिषवणे समिद्धो मध्यतस्तौ मुष्कौ स यावान् ह वै वाजपेयेन यजमानस्य लोको भवति तावानस्य लोको भवति य एवं विद्वानधोपहासं चरत्यासा स्त्रीणा सुकृतं वृङ्क्तेऽथ य इदमविद्वानधोपहासं चरत्याऽस्य स्त्रियः सुकृतं वृञ्जते॥ ||३|| tasyā vedirupastho lomāni barhiścarmādhiṣavaṇe samiddho madhyatastau muṣkau sa yāvān ha vai vājapeyena yajamānasya loko bhavati tāvānasya loko bhavati ya evaṃ vidvānadhopahāsaṃ caratyāsā strīṇā sukṛtaṃ vṛṅkte'tha ya idamavidvānadhopahāsaṃ caratyā'sya striyaḥ sukṛtaṃ vṛñjate॥ ||3||
एतद्ध स्म वै तद्विद्वानूद्दालक आरुनिराहैतद्ध स्म वै तद्विद्वान्नाको मौद्गल्य आहैतद्ध स्म वै तद्विद्वान्कुमारहारित आह बहवो मर्या ब्राह्मणायना निरिन्द्रिया विसुकृतोऽस्माल्लोकात्प्रयन्ति य इदमविद्वासोऽधोपहासं चरन्तीति बहु वा इद सुप्तस्य वा जाग्रतो वा रेतः स्कन्दति॥ ||४|| etaddha sma vai tadvidvānūddālaka ārunirāhaitaddha sma vai tadvidvānnāko maudgalya āhaitaddha sma vai tadvidvānkumārahārita āha bahavo maryā brāhmaṇāyanā nirindriyā visukṛto'smāllokātprayanti ya idamavidvāso'dhopahāsaṃ carantīti bahu vā ida suptasya vā jāgrato vā retaḥ skandati॥ ||4||
तदभिमृशेदनु वा मन्त्रयेत यन्मेऽद्य रेतः पृथिवीमस्कान्त्सीद्यदोषधीरप्यसरद्यदप। इदमहं तद्रेत आददे पुनर्मामैतुविन्द्रियं पुनस्तेजः पुनर्भगः। पुनरग्निर्धिष्ण्या यथास्थानं कल्पन्तामित्यानामिकाङ्गुष्ठाभ्यामादायान्तरेण स्तनौ वा भ्रुवौ वा निमृज्यात्॥ ||५|| tadabhimṛśedanu vā mantrayeta yanme'dya retaḥ pṛthivīmaskāntsīdyadoṣadhīrapyasaradyadapa। idamahaṃ tadreta ādade punarmāmaituvindriyaṃ punastejaḥ punarbhagaḥ। punaragnirdhiṣṇyā yathāsthānaṃ kalpantāmityānāmikāṅguṣṭhābhyāmādāyāntareṇa stanau vā bhruvau vā nimṛjyāt॥ ||5||
अथ यद्युदक आत्मानं पश्येत्तदभिमन्त्रयेत मयि तेज इन्द्रियं यशो द्रविण सुकृतमिति श्रीर्ह वा एषा स्त्रीणां यन्मलोद्वासास्तस्मान्मलोद्वाससं यशस्विनीमभिक्रम्योपमन्त्रयेत॥ ||६|| atha yadyudaka ātmānaṃ paśyettadabhimantrayeta mayi teja indriyaṃ yaśo draviṇa sukṛtamiti śrīrha vā eṣā strīṇāṃ yanmalodvāsāstasmānmalodvāsasaṃ yaśasvinīmabhikramyopamantrayeta॥ ||6||
सा चेदस्मै न दद्यात्काममेनामपक्रिणीयात् सा चेदस्मै नैव दद्यात्काममेनां यष्ट्या वा पाणिना वोपहत्यातिक्रामेदिन्द्रियेन ते यशसा यश आदद इत्ययशा एव भवति॥ ||७|| sā cedasmai na dadyātkāmamenāmapakriṇīyāt sā cedasmai naiva dadyātkāmamenāṃ yaṣṭyā vā pāṇinā vopahatyātikrāmedindriyena te yaśasā yaśa ādada ityayaśā eva bhavati॥ ||7||
सा चेदस्मै दद्यादिन्द्रियेण ते यशसा यश आदधामीति यशस्विनावेव भवतः॥ ||८|| sā cedasmai dadyādindriyeṇa te yaśasā yaśa ādadhāmīti yaśasvināveva bhavataḥ॥ ||8||
स यामिच्छेत्कामयेत मेति तस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन मुख संधायोपस्थमस्या अभिमृश्य जपेदङ्गादङ्गात्संभवसि हृदयादधिजायसे। स त्वमङ्गकषायोऽसि दिग्धविद्धामिव मादयेमाममूं मयीति॥ ||९|| sa yāmicchetkāmayeta meti tasyāmarthaṃ niṣṭhāya mukhena mukha saṃdhāyopasthamasyā abhimṛśya japedaṅgādaṅgātsaṃbhavasi hṛdayādadhijāyase। sa tvamaṅgakaṣāyo'si digdhaviddhāmiva mādayemāmamūṃ mayīti॥ ||9||
अथ यामिच्छेन्न गर्भं दधीतेति तस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन मुख संधायाभिप्राण्यापान्यादिन्द्रियेण ते रेतसा रेत आदद इत्यरेता एव भवति॥ ||१०|| atha yāmicchenna garbhaṃ dadhīteti tasyāmarthaṃ niṣṭhāya mukhena mukha saṃdhāyābhiprāṇyāpānyādindriyeṇa te retasā reta ādada ityaretā eva bhavati॥ ||10||
अथ यामिच्छेद्दधीतेति तस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन मुख संधायापान्याभिप्राण्यादिन्द्रियेण ते रेतसा रेत आदधामीति गर्भिण्येव भवति॥ ||११|| atha yāmiccheddadhīteti tasyāmarthaṃ niṣṭhāya mukhena mukha saṃdhāyāpānyābhiprāṇyādindriyeṇa te retasā reta ādadhāmīti garbhiṇyeva bhavati॥ ||11||
अथ यस्य जायायै जारः स्यात्तं चेद्द्विष्यादामपात्रेऽग्निमुपसमाधाय प्रतिलोम शरबर्हिर्स्तीर्त्वा तस्मिन्नेताः शरभृष्टीः प्रतिलोमाः सर्पिषाऽक्ता जुहुयान्मम समिद्धेऽहौषीः प्राणापानौ त आददेऽसाविति मम समिद्धेऽहौषिः पुत्रपशूस्त आददेऽसाविति मम समिद्धेऽहौसीरिष्टासुकृते त आददेऽसाविति मम समिद्धेऽहौषीराशपराकाशौ त आददेऽसाविति स वा एष निरिन्द्रियो विसुकृतोऽस्माल्लोकात्प्रैति यमेवंविद्ब्राह्मणः शपति तस्मादेवंविच्छ्रोत्रियस्य दारेण नोपहासमिच्छेदुत ह्येवंवित्परो भवति॥ ||१२|| atha yasya jāyāyai jāraḥ syāttaṃ ceddviṣyādāmapātre'gnimupasamādhāya pratiloma śarabarhirstīrtvā tasminnetāḥ śarabhṛṣṭīḥ pratilomāḥ sarpiṣā'ktā juhuyānmama samiddhe'hauṣīḥ prāṇāpānau ta ādade'sāviti mama samiddhe'hauṣiḥ putrapaśūsta ādade'sāviti mama samiddhe'hausīriṣṭāsukṛte ta ādade'sāviti mama samiddhe'hauṣīrāśaparākāśau ta ādade'sāviti sa vā eṣa nirindriyo visukṛto'smāllokātpraiti yamevaṃvidbrāhmaṇaḥ śapati tasmādevaṃvicchrotriyasya dāreṇa nopahāsamiccheduta hyevaṃvitparo bhavati॥ ||12||
अथ यस्य जायामार्तवं विन्देत्त्र्यहं कसेन पिबेदहतवासा नैनां वृषलो न वृषल्युपहन्यास्त्रिरात्रान्त आप्लूत्य व्रीहीनवघातयेत्॥ ||१३|| atha yasya jāyāmārtavaṃ vindettryahaṃ kasena pibedahatavāsā naināṃ vṛṣalo na vṛṣalyupahanyāstrirātrānta āplūtya vrīhīnavaghātayet॥ ||13||
स य इच्छेत्पुत्रो मे शुक्लो जायेत वेदमनुब्रुवीत सर्वमायुरियादिति क्षीरौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ जनयितवै॥ ||१४|| sa ya icchetputro me śuklo jāyeta vedamanubruvīta sarvamāyuriyāditi kṣīraudanaṃ pācayitvā sarpiṣmantamaśnīyātāmīśvarau janayitavai॥ ||14||
अथ य इच्छेत्पुत्रो मे कपिलः पिङ्गलो जायेत द्वौ वेदावनुब्रुवीत सर्वमायुरियादिति दध्योदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ जनयितवै॥ ||१५|| atha ya icchetputro me kapilaḥ piṅgalo jāyeta dvau vedāvanubruvīta sarvamāyuriyāditi dadhyodanaṃ pācayitvā sarpiṣmantamaśnīyātāmīśvarau janayitavai॥ ||15||
अथ य इच्छेत्पुत्रो मे श्यामो लोहिताक्षो जायेत त्रीन्वेदाननुब्रुवीत सर्वमायुरियादिति उदौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ जनयितवै॥ ||१६|| atha ya icchetputro me śyāmo lohitākṣo jāyeta trīnvedānanubruvīta sarvamāyuriyāditi udaudanaṃ pācayitvā sarpiṣmantamaśnīyātāmīśvarau janayitavai॥ ||16||
अथ य इच्छेद्दुहिता मे पण्डिता जायेत सर्वमायुरियादिति तिलौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ जनयितवै॥ ||१७|| atha ya icchedduhitā me paṇḍitā jāyeta sarvamāyuriyāditi tilaudanaṃ pācayitvā sarpiṣmantamaśnīyātāmīśvarau janayitavai॥ ||17||
अथ य इच्छेत्पुत्रो मे पण्डितो विगीतः समितिंगमः शुश्रूषितां वाचं भाषिता जायेत सर्वान्वेदाननुब्रुवीत सर्वमायुरियादिति मासौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ जनयितवा औक्षेण वार्षभेण वा ॥ ||१८|| atha ya icchetputro me paṇḍito vigītaḥ samitiṃgamaḥ śuśrūṣitāṃ vācaṃ bhāṣitā jāyeta sarvānvedānanubruvīta sarvamāyuriyāditi māsaudanaṃ pācayitvā sarpiṣmantamaśnīyātāmīśvarau janayitavā aukṣeṇa vārṣabheṇa vā ॥ ||18||
अथाभिप्रातरेव स्थालीपाकावृताज्य चेष्टित्वा स्थालीपाकस्योपघातं जुहोत्यग्नये स्वाहाऽनुमतये स्वाहा देवाय सवित्रे सत्यप्रसवाय स्वाहेति हुत्वोद्धृत्य प्राश्नाति प्राश्येतरस्याः प्रयच्छति प्रक्षाल्य पाणी उदपात्रं पूरयित्वा तेनैनां त्रिरभ्युक्षत्युत्तिष्ठातो विश्वावसौऽन्यामिच्छ प्रपूर्व्यां सं जायां पत्या सहेति॥ ||१९|| athābhiprātareva sthālīpākāvṛtājya ceṣṭitvā sthālīpākasyopaghātaṃ juhotyagnaye svāhā'numataye svāhā devāya savitre satyaprasavāya svāheti hutvoddhṛtya prāśnāti prāśyetarasyāḥ prayacchati prakṣālya pāṇī udapātraṃ pūrayitvā tenaināṃ trirabhyukṣatyuttiṣṭhāto viśvāvasau'nyāmiccha prapūrvyāṃ saṃ jāyāṃ patyā saheti॥ ||19||
अथैनामभिपद्यतेऽमोऽहमस्मि सा त्व सा त्वमस्यमोऽह सामाहमस्मि ऋक्त्वं द्यौरहं पृथिवी त्वं तावेहि सरभावहै सह रेतो दधावहै पुसे पुत्राय वित्तय इति॥ ||२०|| athaināmabhipadyate'mo'hamasmi sā tva sā tvamasyamo'ha sāmāhamasmi ṛktvaṃ dyaurahaṃ pṛthivī tvaṃ tāvehi sarabhāvahai saha reto dadhāvahai puse putrāya vittaya iti॥ ||20||
अथास्या ऊरू विहापयति विजिहीथां द्यावापृथिवी इति तस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन मुख संधाय त्रिरेनामनुलोमामनुमार्ष्टिः विष्णुर्योनिं कल्पयतु त्वष्टा रूपाणि पिशतु। आसिञ्चतु प्रजापतिर्धाता गर्भं दधातु ते। गर्भं धेहि सिनीवालि गर्भं धेहि पृथुष्टुके। गर्भं ते श्विनौ देवावाधत्तां पुष्करस्रजौ॥ ||२१|| athāsyā ūrū vihāpayati vijihīthāṃ dyāvāpṛthivī iti tasyāmarthaṃ niṣṭhāya mukhena mukha saṃdhāya trirenāmanulomāmanumārṣṭiḥ viṣṇuryoniṃ kalpayatu tvaṣṭā rūpāṇi piśatu। āsiñcatu prajāpatirdhātā garbhaṃ dadhātu te। garbhaṃ dhehi sinīvāli garbhaṃ dhehi pṛthuṣṭuke। garbhaṃ te śvinau devāvādhattāṃ puṣkarasrajau॥ ||21||
हिरण्मयी अरणी याभ्यां निर्मन्थतामश्विनौ। तं ते गर्भं हवामहे दशमे मासि सूतये। यथाऽग्निगर्भा पृथिवी यथा द्यौरिन्द्रेण गर्भिणी। वायुर्दिशां यथा गर्भ एवं गर्भं दधामि तेऽसाविति॥ ||२२|| hiraṇmayī araṇī yābhyāṃ nirmanthatāmaśvinau। taṃ te garbhaṃ havāmahe daśame māsi sūtaye। yathā'gnigarbhā pṛthivī yathā dyaurindreṇa garbhiṇī। vāyurdiśāṃ yathā garbha evaṃ garbhaṃ dadhāmi te'sāviti॥ ||22||
सोष्यन्तीमद्भिरभ्युक्षति। यथा वायुः पुष्करिणी समिङ्गयति सर्वतः। एवा ते गर्भ एजतु सहावैतु जरायुणा। इन्द्रस्यायं व्रजः कृतः सार्गलः सपरिश्रयः। तमीन्द्र निर्जहि गर्भेण सावरा सहेति॥ ||२३|| soṣyantīmadbhirabhyukṣati। yathā vāyuḥ puṣkariṇī samiṅgayati sarvataḥ। evā te garbha ejatu sahāvaitu jarāyuṇā। indrasyāyaṃ vrajaḥ kṛtaḥ sārgalaḥ sapariśrayaḥ। tamīndra nirjahi garbheṇa sāvarā saheti॥ ||23||
जातेऽग्निमुपसमाधायाङ्क आधाय कसे पृषदाज्य संनीय पृषदाज्यस्योपघातं जुहोत्यस्मिन्त्सहस्रं पुष्यासमेधमानः स्वे गृहे। अस्योपसन्द्यां मा छैत्सीत् प्रजया च पशुभिश्च स्वाहा। मयि प्राणास्त्वयि मनसा जुहोमि स्वाहा। यत्कर्मणाऽत्यरीरिचं यद्वा न्यूनमिहाकरम्। अग्निष्टत्स्विष्टकृद्विद्वान्स्विष्टं सुहुतं करोतु नः स्वाहेति॥ ||२४|| jāte'gnimupasamādhāyāṅka ādhāya kase pṛṣadājya saṃnīya pṛṣadājyasyopaghātaṃ juhotyasmintsahasraṃ puṣyāsamedhamānaḥ sve gṛhe। asyopasandyāṃ mā chaitsīt prajayā ca paśubhiśca svāhā। mayi prāṇāstvayi manasā juhomi svāhā। yatkarmaṇā'tyarīricaṃ yadvā nyūnamihākaram। agniṣṭatsviṣṭakṛdvidvānsviṣṭaṃ suhutaṃ karotu naḥ svāheti॥ ||24||
अथास्य दक्षिणं कर्णमभिनिधाय वाग्वागिति त्रिरथ दधि मधु घृत सन्नीयानन्तर्हितेन जातरूपेण प्राशयति। भूस्त्वे दधामि भुवस्ते दधामि स्वस्ते दधामि भूर्भुवः स्वः सर्वं त्वयि दधामीति॥ ||२५|| athāsya dakṣiṇaṃ karṇamabhinidhāya vāgvāgiti triratha dadhi madhu ghṛta sannīyānantarhitena jātarūpeṇa prāśayati। bhūstve dadhāmi bhuvaste dadhāmi svaste dadhāmi bhūrbhuvaḥ svaḥ sarvaṃ tvayi dadhāmīti॥ ||25||
अथास्य नाम करोति वेदोऽसीति तदस्य तद्गुह्यमेव नाम भवति॥ ||२६|| athāsya nāma karoti vedo'sīti tadasya tadguhyameva nāma bhavati॥ ||26||
अथैनं मात्रे प्रदाय स्तनं प्रयच्छति यस्ते स्तनः शशयो यो मयोभूर्यो रत्नधा वसुविद्यः सुदत्रः। येन विश्वा पुष्यसि वार्याणि सरस्वति तमिह धातवे करिति॥ ||२७|| athainaṃ mātre pradāya stanaṃ prayacchati yaste stanaḥ śaśayo yo mayobhūryo ratnadhā vasuvidyaḥ sudatraḥ। yena viśvā puṣyasi vāryāṇi sarasvati tamiha dhātave kariti॥ ||27||
अथास्य मातरमभिमन्त्रयते। ईलाऽसि मैत्रावरुणी वीरे वीरमजीजनत्। सा त्वं वीरवती भव याऽस्मान्वीरवतोऽकरदिति तं वा एतमाहुरतिपिता बताभूरतिपितामहो बताभूः परमां बत काष्ठां प्रापच्छ्रिया यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवंविदो ब्राह्मणस्य पुत्रो जायत इति॥ ||२८|| athāsya mātaramabhimantrayate। īlā'si maitrāvaruṇī vīre vīramajījanat। sā tvaṃ vīravatī bhava yā'smānvīravato'karaditi taṃ vā etamāhuratipitā batābhūratipitāmaho batābhūḥ paramāṃ bata kāṣṭhāṃ prāpacchriyā yaśasā brahmavarcasena ya evaṃvido brāhmaṇasya putro jāyata iti॥ ||28||
पञ्चमं ब्राह्मणम् pañcamaṃ brāhmaṇam
अथ वशः। पौतिमाषीपुत्रः कात्यायनीपुत्रात्कात्यायनीपुत्रो गौतमीपुत्राद्गौतमीपुत्रो भारद्वाजीपुत्राद्भारद्वाजीपुत्रः पाराशरीपुत्रात्पाराशरीपुत्र औपस्वस्तीपुत्रादौपस्वस्तीपुत्रः पाराशरीपुत्रात्पाराशरीपुत्रः कात्यायनीपुत्रात्कात्यायनीपुत्रः कौशिकीपुत्रात्कौशिकीपुत्र आलम्बीपुत्राच्च वैयाघ्रपदीपुत्राच्च वैयाघ्रपदीपुत्रः काण्वीपुत्राच्च कापीपुत्राच्च कापीपुत्रः॥ ||१|| atha vaśaḥ। pautimāṣīputraḥ kātyāyanīputrātkātyāyanīputro gautamīputrādgautamīputro bhāradvājīputrādbhāradvājīputraḥ pārāśarīputrātpārāśarīputra aupasvastīputrādaupasvastīputraḥ pārāśarīputrātpārāśarīputraḥ kātyāyanīputrātkātyāyanīputraḥ kauśikīputrātkauśikīputra ālambīputrācca vaiyāghrapadīputrācca vaiyāghrapadīputraḥ kāṇvīputrācca kāpīputrācca kāpīputraḥ॥ ||1||
आत्रेयीपुत्रादात्रेयीपुत्रो गौतमीपुत्राद्गौतमीपुत्रो भारद्वाजीपुत्राद्भारद्वाजीपुत्रः पाराशरीपुत्रात्पाराशरीपुत्रो वात्सीपुत्राद्वात्सीपुत्रः पाराशरीपुत्रात्पाराशरीपुत्रो वार्कारुणीपुत्राद्वार्कारुणीपुत्रो वार्कारुणीपुत्रादार्कारुणीपुत्रआर्तभागीपुत्रादार्तभागीपुत्रः शौङ्गीपुत्राच्छौङ्गीपुत्रः सांकृतीपुत्रात्सांकृतीपुत्र आलम्बायनीपुत्रादालम्बायनीपुत्र आलम्बीपुत्रादालम्बीपुत्रो जायन्तीपुत्राज्जायन्तीपुत्रो माण्डूकायनीपुत्रान्माण्डूकायनीपुत्रो माण्डूकीपुत्रान्माण्डूकीपुत्रः शाण्डिलीपुत्राच्छाण्डिलीपुत्रो राथीतरीपुत्राद्राथीतरीपुत्रो भालुकीपुत्राद्भालुकीपुत्रः क्रौञ्चिकीपुत्राभ्यां क्रौञ्चिकीपुत्रौ वैदभृतीपुत्राद्वैदभृतीपुत्रः कार्शकेयीपुत्रात्कार्शकेयीपुत्रः प्राचीनयोगीपुत्रात्प्राचीनयोगीपुत्रः सांजीवीपुत्रात्सांजीवीपुत्रः प्राश्नीपुत्रादासुरिवासिनः प्राश्नीपुत्र आसुरायणादासुरायण आसुरेरासुरिः॥ ||२|| ātreyīputrādātreyīputro gautamīputrādgautamīputro bhāradvājīputrādbhāradvājīputraḥ pārāśarīputrātpārāśarīputro vātsīputrādvātsīputraḥ pārāśarīputrātpārāśarīputro vārkāruṇīputrādvārkāruṇīputro vārkāruṇīputrādārkāruṇīputraārtabhāgīputrādārtabhāgīputraḥ śauṅgīputrācchauṅgīputraḥ sāṃkṛtīputrātsāṃkṛtīputra ālambāyanīputrādālambāyanīputra ālambīputrādālambīputro jāyantīputrājjāyantīputro māṇḍūkāyanīputrānmāṇḍūkāyanīputro māṇḍūkīputrānmāṇḍūkīputraḥ śāṇḍilīputrācchāṇḍilīputro rāthītarīputrādrāthītarīputro bhālukīputrādbhālukīputraḥ krauñcikīputrābhyāṃ krauñcikīputrau vaidabhṛtīputrādvaidabhṛtīputraḥ kārśakeyīputrātkārśakeyīputraḥ prācīnayogīputrātprācīnayogīputraḥ sāṃjīvīputrātsāṃjīvīputraḥ prāśnīputrādāsurivāsinaḥ prāśnīputra āsurāyaṇādāsurāyaṇa āsurerāsuriḥ॥ ||2||
याज्ञवल्क्याद्याज्ञवल्क्य ऊद्दालकादूद्दालकोऽरुणादरुण ऊपवेशेरूपवेशिः कुश्रेः कुश्रिर्वाजश्रवसो वाजश्रवा जिह्वावतो बाध्योगाज्जिह्वावान्बाध्योगोऽसिताद्वार्षगणादसितो वार्षगणो हरितात्कश्यपाधरितः कश्यपः शिल्पात्कश्यपाच्छिल्पः कश्यपः कश्यपान्नैध्रुवेः कश्यपो नैध्रुविर्वाचो वागम्भिण्या अम्भिण्यादित्यादादित्यानीमानि शुक्लानि यजूषि वाजसनेयेन याज्ञवल्क्येनाख्यायन्ते॥ ||३|| yājñavalkyādyājñavalkya ūddālakādūddālako'ruṇādaruṇa ūpaveśerūpaveśiḥ kuśreḥ kuśrirvājaśravaso vājaśravā jihvāvato bādhyogājjihvāvānbādhyogo'sitādvārṣagaṇādasito vārṣagaṇo haritātkaśyapādharitaḥ kaśyapaḥ śilpātkaśyapācchilpaḥ kaśyapaḥ kaśyapānnaidhruveḥ kaśyapo naidhruvirvāco vāgambhiṇyā ambhiṇyādityādādityānīmāni śuklāni yajūṣi vājasaneyena yājñavalkyenākhyāyante॥ ||3||
समानमा सांजीवीपुत्रात्सांजीवीपुत्रो माण्डूकायनेर्माण्डूकायनिर्माण्डव्यान्माण्डव्यः कौत्सात्कौत्सो माहित्थेर्माहित्थिर्वामकक्षायणाद्वामकक्षायणः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यो वात्स्याद्वात्स्यः कुश्रेः कुश्रिर्यज्ञवचसो राजस्तम्बायनाद्यज्ञवचा राजस्तम्बायनस्तुरात्कावषेयात्तुरः कावषेयः प्रजापतेः प्रजापतिर्ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयंभु ब्रह्मणे नमः॥ ||४|| samānamā sāṃjīvīputrātsāṃjīvīputro māṇḍūkāyanermāṇḍūkāyanirmāṇḍavyānmāṇḍavyaḥ kautsātkautso māhitthermāhitthirvāmakakṣāyaṇādvāmakakṣāyaṇaḥ śāṇḍilyācchāṇḍilyo vātsyādvātsyaḥ kuśreḥ kuśriryajñavacaso rājastambāyanādyajñavacā rājastambāyanasturātkāvaṣeyātturaḥ kāvaṣeyaḥ prajāpateḥ prajāpatirbrahmaṇo brahma svayaṃbhu brahmaṇe namaḥ॥ ||4||